Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta

Termodinamikanıń ekinshi nızamı
Termodinamikanıń I-nızamı ıssılıqtı jumısqa hám jumıstı ıssılıqqa aylanıwın
túsindiredi, lekin bul aylanıwlardı qaysı sharayatlarda ámelge asıwın kórsetpeydi. Termodinamikanıń I-nızamı ıssı deneden suwıq denege ıssılıqtı ótiwin hám kerisinshe boliwi tuwrisindaǵi sorawǵa juwap bere almaydı. Íssılıq ıssı deneden suwıq denege ótedi. Jumıs orınlaw esabına ıssılıq muǵdarın jónelisin ózgertiriw múmkin.
Tábiyatda jumıs ıssılıqqa súykelisiw, soqqı urıw hám basqalar esabına aylanadı. Íssılıq mashinalarında ıssılıq jumısqa ıssılıq deregi hám suwitqishlarda temperaturalar ayırmashılıǵı bar ekenliginde aylanadı. Bunda ıssılıqtıń hámmesi jumısqa aylanbaydı.
Termodinamikanıń II nızamı ıssılıq aǵımınıń jónelisin hám shártsharayatlarin kórsetedi.
Termodinamikanıń II nızamınıń matematikalıq ańlatpası :
(4. 14 )
bul jerde S - entropiya ;
dQ - ıssılıq dereginen alınǵan ıssılıq muǵdarı ;
T - ıssılıq dereginiń uliwma temperaturası.
Teńlik belgisi qaytar processler ushın ; teńsizlik belgisi qaytpas processler
ushın isletiledi.
Termodinamikanıń II nızamı kóp táriplerge iye. Olardan tiykarǵilari tómendegiler: Sadi Karno táriypi: Íssılıqtı mexanik jumısqa aylandırıw ushın temperaturalar ayırmashılıǵı boliwi kerek (yaǵniy ıssılıq deregi hám suwitqish).
Klauzius táriypi: Íssılıq óz-ózinshe konpensatsiyasiz suwıq deneden ıssi denege óte almaydı.
Tomson táriypi: ıssılıq mashinalarına berilgen ıssılıqtıń hámmesin jumısqa
aylantırıp bolmaydi. Bul ıssılıqtıń bir bólegi suwitqishqa uzatıladı. Eger ıssılıq
pútkilley jumısqa aylantırılsa, II túrdegi máńgi dvigateller jaratılǵan bolar edi, lekin bunday dvigatellerdi jaratıp bolmaydi.
Eksergiya hám termodinamik processlerdi eksergetik analizi:
Deneniń baslanǵish jaǵdayı R₁, T₁den aqırǵı jaǵdayı orap turıwshı ortalıq penen
teń salmaqlılasqan jaǵdayı kórsetkishleri R₀ hám T₀ ge shekem bolǵan qaytar processde maksimal jumıs alıw múmkin. Jumısshı dene atqarip atırǵan maksimal islew qábileti eksergiya dep ataladı hám e hárıbi menen belgilenedi. Bunda suwitqish retinde T₀ temperaturalı sırtqı ortalıq qabıl etiledi hám process aqırında jumısshı dene orap turıwshı ortalıq penen termodinamik teń salmaqlılıqqa keledi.
Jabıq sistemalar ushın deneler energiyasın ózgeriwin kórip shıǵamız. Jumısshı dene P, v, T hám C kórsetkishler menen qaytar processti ámelge asırıp, orap turıwshı ortalıq penen termodinamikanıń I nızamına tiykarınan processde jumısshı dene ishki energiyasınıń ózgeriwi oǵan sırtqı ıssılıq tásiri (kiritiliwi hám shıǵarılıwı) menen yamasa jumıs orınlaw esabına ámelge asırılıwı múmkin. Jumısshı denege ıssılıq kirgiziw (yamasa shıǵarıw) processti teń salmaqlıliqlaw shártin atqarılıwı orap turıwshı ortalıqtıń ózgermes temperaturası T₀ ámelge asıriladı, yaǵniy berilgen jaǵday ushın . Jabıq sistemada dene eksergiyasi ds orınlanǵan isten orap turıwshı ortalıq basımın jeńiw ushın sarp etiw bolǵan jumıs (P₀ dV) ni ayırmasına teń boladi.
Sonday etip:

Integrallap salistirma eksergiyani payda etemiz:

yamasa

bunda h hám S₀-jumısshı deneni orap turǵan ortalıq penen teń salmaqlılıqlasatuǵın
entalpiyasi hám entropiyası.
T₁ temperaturalı ıssılıq deregindegi orap turıwshı ortalıq temperaturası T₀ ge teń temperaturalı ıssılıq qabıl etiwshi (suwitqish) dan hám jumısshı deneden shólkemlesken izolyatsiyalanǵan sistemada ıssılıq dereginen jumısshı denege q₁ muǵdarda ıssılıq berilgen bolsin. Bul halda alınıwı múmkin bolǵan maksimal Karnoniń T₁ - T₀ araliǵinda orınlanatuǵın qaytar sikli jumısqa teń bo‟ladi:
ℓmax = η_{t. k} q₁
Karno sikli ushın f. i. k.

ekenliginen ıssılıq aǵımı ushın eksergiya ańlatpasın alamız.
(4. 15)
Eksergiya túsinigi ıssılıq apparatları processlerin jetiliskenlik dárejesin analiz qılıw ushın paydalanildi. Íssılıq apparatına P₁, T₁ parametri jumısshı dene aǵımı kiritilgende ıssılıq dereginen q₁ ıssılıq alınadı, P₂, T₂ parametrler menen apparattan shiǵarıladı, sonda apparatda ℓf paydalı jumıs atqarıladı. Eksergiya joytiliwi ∆e tómendegi teń:
(4. 16 )
bunda e₁ hám -deneniń hám ıssılıq aǵımınıń apparatqa kirisiw degi eksergiyasi
e₂ - apparattan shıǵıw daǵı eksergiya
ℓf - jumısshı dene atqarǵan paydalı jumıs
Eksergiya fi. k.
 (4. 17)
bunda ∆e-kirisiw degi hám shıǵıw daǵı eksergiyalar ayırmashılıǵı ;
e₁ - kirisiw degi eksergiya.


Juwmaq
Biz jas áwladqa tárbiya berer ekenbiz, aldımızǵa qoyǵan maqset hám wazıypalardı ámelge asırıwımız lazım. Sonda jas áwlad keleshegi ushın hámde jámiyetimiz ushında júdá jaqsı kórsetkishlerge erisken bolamız. Hár bir talabaǵa tálim-tárbiya beriw barısında olardıń bilim dárejesin rawajlandırıw ushın hár túrli oqıw qurallarınan paydalanıp baramız. Talabalardıń sabaqtı qanday dárejede ózlestirgenliklerin anıqlaw ushın túrli metodlardan hámde olarǵa oqıw processinde júz berip atırǵan jańalıqlar menen tanıstırıp barıwımız kerek. Sonda talabalarǵa tiyisli bolǵan bilim kónlikpelerin tez ózinde sáwlelendiredi hám oqıw barısında kóplep tálim tárbiya hám bilimlerge iye boladı.
Keleshek jas áwlad qolında.
Biz kámil insan tárbiyasın mámleket siyasatınıń joqarı baǵdarı dep járiyalaymız. Kámil insan degende, biz áweli, sanası joqarı, erkin pikirley alatuǵın, minez-xulqı menen ózgelerge úlgi bolatuǵınday bilimli, aǵartıwshılıq insanlardı túsinemiz.
Pedagogikalıq jańa túsinikler, monitoring orayı, pedagogikalıq innovaciya, aralıqtan oqıw, menedjment, algoritmlestiriw, modellestiriw keń túrde kirip kelmekte, oqıtıwdıń jańa texnikalıq qurallarınan paydalanıw zárúrligi kúnnen kúnge artpaqta. Bul ádiwli wazıypalardı ilimge, teoriyalıq bilimge negizlenbey turıp jemisli sheshiw múmkin emes. Jańa pedagogikalıq texnologiyanı, xabar baylanıs texnologiyasın, pedagogikalıq innovaciyanı kiritiw, mámleketlik bilimlendiriw standartın jetilistiriw, tálimdi milliy mazmun menen bayıtıw, xalıq pedagogikasınan, dúńya júzi pedagogikası jańalıqlarınan ónimli paydalanıw ushın pedagogika ilimine, oqıtıw processi menen oqıtıw mazmunınıń baylanısın ashıp beretuǵın didaktikaǵa tiykarlanıw zárúr.
Kompyuter texnologiyaların tájiriybelerde oqıw dóretiwshilik jumıslarınıń tálim wazıypaların orınlawǵa, talabada jeke adam sıpatındaǵı kásiplik áhimiyetke iye salalardıń, qásiyetlerdiń qáliplesiwine, bilimlendiriw sistemasınıń kompleksli innovaciyalıq rawajlanıwına tiykar salıwı múmkin
23
ekenligin kórsetedi.
Solay eken, biz házirden baslap erteńgi kúnniń jetik qánigesi bolatuǵın búgingi talabalardı zaman talabına say dárejede tayarlawımız kerek. Bunıń ushın sabaqta hár qıylı informaciyalıq-kommunikaciyalıq texnologiyalardan paydalanıwımız kerek. Bul óz waqtında bilim dárejesiniń artıwına, maǵlıwmatlardı tezlik penen eslep qalıw uqıbınıń jaqsılanıwına hám jańalıqlarǵa bolǵan talaptıń artıwına alıp keliwi tábiyiy. Házirgi sociallıq-ekonomikalıq jaǵday hám bazar qatnasıqları jaǵdayında báseki ortalıǵı insannan bir waqıttıń ózinde bir qatar uqıplılıqtı, bilimdi talap etpekte hám sonıń menen birge jaslardan ózgeriwsheń sharayatlarǵa tez kónligiwin hám bilimli bolıwın talap etpekte. Bul, adamnan kúshli adamgershilik paziyletti, barlıq waqıt alǵa umıtıwshılıqtı hám óz ústinde tınbay islewdi talap etedi. Oqıw processinde kompyuter texnologiyaların paydalanıw bilim beriw nátiyjeliligin asırıwǵa, ajıratılǵan waqıttan únemli paydalanıwǵa hám ótilip atırǵan tema tuwrısında kóbirek maǵlıwmatlar alıwǵa, alınǵan bilim kópligin tolıq ózlestirip, olardı turmısta qollanıwǵa múmkinshilik jaratadı.
Sol sebepten fizikanı ótiw processinde tek tiykarǵı xabarlardı tańlap alıw hám talabanıń ózlestiriw qábiletlerine sáykes halda maǵlıwmatlar kólemin muǵdarlıq ólshemge keltiriw zárúr.

Paydalanilǵan ádebiyatlar:

1. 
   M.M. Alimova , Sh.S.Mavjudova, S.R.Axmatova Termodinamika tiykarlari. oqiw qollanba. 2013
   
2. 
   P.X.Musayev Statistik fizika hám termodinamika. T. «Iqtisod va moliya» 2008-j
   

Internet saytları

www.lex.uz
www.ziyonet.uz
www.edu.uz
www.tdpu.uz
www.pedagog.uz