Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta

11 TIL-TAŃBALAR SISTEMASI SIPATINDA TAŃBA HAQQINDA TÚSINIK

Tańba sózi metateza qubılısı nátiyjesinde sesler almasıwı arqalı tanba bolıp qáliplesken. Eń dáslepki tamǵa túrindegi sózdiń mánisi urıw yamasa qáwimniń belgisi, basqa urıwlıq, qáwimlik awqamlardan ayırmashılıqtı ańlatatuǵın kórsetkish retinde túsindirildi.Keyin jılǵa yamasa basqada úy haywanlarına basılatuǵın tanba mánisinde jumsaldı. Al házirgi dáwirde jazıwda jumsalatuǵın háriplerdi tanbalar dep ataw qabıl etilgen. Til biliminde tanba ataması háriplerdi ańlatıw menen birge, onnan basqa tillik qurallar usı atama menen ataladı. Eń aldı menen tildi máni ańlatıwshı birlikleri(morfologiya, leksika, gáp)tanbalıq sıpatqa iye boladı. Ádette adam basqa birewge bir nárse jóninde aytatuǵın bolsa, sol zattıń jaqın jerde, ol dógerekte bolıwı shárt emes. Sonlıqtan zattıń sóz tárindegi atamasınıń ózi-aq sóylesiw ushın jetkilikli boladı. Mine,zat yamasa qubılıstıq qıymıl yamasa kórinistiń hám taǵı basqalardıń tildegi sóz tárindegi shártli atamasın til biliminde tanba dep ataydı.Bunday tanbalardı qollanıwda eki tárepi boladı: tanba jollawshı, tańbanı qabıllawshı. Tanbanı jollawshı zat yamasa qubılıstıń sesler kompleksi sóz túrindegi shártli ataması tanbası bolǵan sóz arqalı tańbanı qabıllawshıǵa sol zat yamasa qubılıstıń ózi haqqında xabar beriw kózge tutılǵanda ǵana jazba tanba sózi óz xızmetin atqarǵan boladı. Bunday tanbalıq xızmetti atqarıw tek til sistemasına ǵana tán qásiyet emes. Basqa dasistemalar tanbalıq xızmetti atqara aladı.
Máselen, jol qádeleri tanbalarınıń sisteması, svetofor.simofor,áskeriy tanbalar sisteması,teniz flotında bayraqshalar hám jaqtı menen túrli xabarlar beriw hám t.b. Mine,bulardıń barlıǵıda tańbalar sisteması bolıp, til sıyaqlı bir nárseni xabarlaw maqsetinde jumsaladı.Kórinip turǵanday-aq burın tanbalar, sonıń ishinde tanbalar sisteması retindegi til de, materiallıq sıpatqa túrge iye boladı. til biliminde onı: ańlatıwshı yamasa «tanbalardın eksponenti»dep te ataydı. Ańlatıwshı eksponent¹ kóriw seziwine (svetofor,simofor,jol boyınsha ildirilgen túrli jol qádeleri tanbaları hám t.b.) esitiw seziwine (akustikalıq qubılıslar-sóylew,gudok h.b) dene seziwine(soqırlarǵa arnalǵan háriplerdiń shrifti)tásir etetuǵın materiallıq sapaǵa iye bolıwı shárt. Onısız tanba óz xızmetin atqara almaydı. Materiallıq kóriniske iye bolmaǵan tanba ulıwma ómir súrmeydi. Tildiń tanbalıq tábiyatı jóninde ilimiy tiykarda arnawlı túrde keńirek pikir bildirgen Ferdinant de Sossyur boldı. Ol tildi tanbalar sisteması dep


¹ Экпонент латынша ехpопо- көpсетип қояман.
esaplap onı basqa tańbalar sisteması menen salıstıra otırıp,olardıń uqsaslıq hám ayırmashılıq táreplerin anıqladı.
Qálegen zattı yamasa shártli belgilerdi tanba retinde paydalanıwǵa boladı.Turmısta,ilimiy tarawlarında oǵada kóp tanbalar sisteması qollanıladı. Bulardıń barlıǵın tanbalar sistemasın ayırıqsha izertlewdiń zárúrligin payda etti. Sonlıqtan da 30-jıllarǵa kelip,pútkil tanbalar sistemasın ayırıqsha izertleytuǵın semiotika ilimi payda etildi. Bul geyde semiologiya dep te ataladı. Semiotika ilimi tanba atawlınıń hámmesiniń tábiyatın,qollanılıǵın, ózleri ańlatatuǵın máni menen baylanısın izertleydi.Barlıq tanbalarǵa ortaq teoriya simeotikalıq teoriya bolıp tabıladı. Semiotika ushın barlıq tanbalar,sonıń ishinde tillik tanbalarda birdey,olardıń bári de bir nárseni-xabarlaw xızmetin atqaradı hám bir qıylı nızamlılıqqa baǵınadı.Tilde tanbalar sisteması dep sanalǵan menen ol basqa barlıq tanbalar sistemasınan oǵada quramalı bolıwı menen ayırılıp turadı. Semiotika iliminde tanbalardı eń dáslep tábiyǵıy tanbalar hám jasamalı tanbalar dep bóledi. Tábiyǵıy tanbalarǵa suwıq qıstıń belgisi, qarańǵı túnniń belgisi,jaqtı túse baslaw, tań atqanlıqtıń belgisi, kún bultlasıp shaqmaq shaǵıw jawınnıń belgisi hám t.b. Bulardıń barlıǵı tábiyiy tanbalar yamasa simptomlar dep ataladı. Bulardan tısqarı tábiyǵıy emes,shártli tanbalar ǵana simiotikalıq tanbalar bolıp esaplanadı. Tanba menen onı bildiretuǵın máni ortasında hesh qanday baylanıs bolmaǵan tanbalar semiotika ilimin qızıqtıradı.Semiotika ilimin ózi izertleytuǵın tanbalardı tiykarǵı tanbalar hám kómekshi dep ekige bólinedi. Til tiykarǵı tanbalar qatarına kiredi.Sebebi basqa barlıq tanbalar sisteması tilge awdarıladı hám til arqalı túsindiriledi. Kómekshi tanbalarǵa gramatikalıq(túrli jazıwlar, formulalar, tablicalar h.b)akustika(awızsha sóylew, túrli áspablar payda etken sesler, signallar hám t.b.) zatlıq (jol qádeleri tanbaları, mákeme hám kárxanalardaǵı túrli kórsetkishler) jaqtılıq svetofor, simoforlar) ımlaw tańbaları jatadı. Til tańbalardı bunnan da basqa qásiyetlerine qaray,yaǵnıy tanbalardıń seziw organlarının qaysısına tikkeley tásir etetuǵınlıǵına qarap ta esitiw, kóriw.dám seziw, iyis seziw, dene seziw usaǵan toparlarǵa bóliw ushırasadı.
Tanbalar sisteması ortasında lingvistikalıq tanbalar ayırıqsha orındı iyeleydi. Sebebi basqa barlıq tanbalar bir jaqlı-materiallıq sıpatqa iye bolıp. olardıń mánilik tárepi tanbanıń quramına kirmeydi hám olardıń tanbalıq xızmeti joǵalsa dáslep tábiyǵıy qálpinde qala beredi. Al tillik tanbalar (fonemadan basqası)onday emes.Tillik tanbalar xızmetin atqarıwdı sóz hám gáp mudamı eki jaqlı tanbalar bolıp sanaladı.Olar materiallıq hám mánilik táreplerine iye boldı. Bulardıń materiallıq hám máni tárepleri ajıralmas baylanısta boladı. Eger baylanıs bolmasa ,ol tanbalıq xızmetin joǵaltadı. Tillik tanbalarortasında fonema bir jaqlı tanba bolıp sanaladı. Onıń tek materiallıq tárepi bolıp,jeke turǵanda mánige iye bolmaydı. Al máni shıǵaratuǵın tanbalardıń (gáp,sóz)jasawı támiyen etip turadı. Tanba bir jaqlı materiallıq sıpatqa iye boladı degenge tiykarlanıp, tek fonema ǵana tilde tanbalıq qásiyetke iye boladı dep sanaw shınlıqqa sáykes kelmeydi. Óytkeni fonema bir nárseni xabarlaw qásiyetine iye emes. Bunday qásiyeti bolmasa,ol tanba bola almaydı.
Tillik tanbalar basqa barlıq kómekshi tanbalarǵa qaraǵanda oǵada quramalı bolıp, ol tillik birliklerdiń qarım-qatnası arqalı jasaladı. Tanbalar
xızmetin atqarıwshı til birlikleri forması hám mazmunı jaǵınan hár túrli bolıp, olardıń birazları eki túrli.al ayırımları, bir tárepli qásiyetke iye. Máselen, tiykarǵı tillik birlikleri dep fonema,morfema,sóz,gáplerdi esaplaytuǵın bolsaq, solardıń ishinde fonema tanba xızmetin atqara almaydı. Sebebi dara turǵanda máni ańlatpaydı.Biraq basqa máni ańlatatuǵın birliklerdiń materialı bolıp xızmet atqaradı hám bir máni ańlatıwshı birlikti ekinshisinen ayırıp turadı. Demek.fonema bir tárepli tanba materiallıq (seslik) tárepke iye,al mánilik tárepi joq.tanba bolıp tabıladı. Al gáp, sóz, morfemalar hám materiallıq hám mánilik táreplerine iye bolǵan,til tanbaları.
Morfema fonemadan bir basqısh eki tárepli joqarı birlik bolıp.ol eki tárepli birliklerdiń qatarında jatadı. Onıń gramatikalıq máni boladı. Ol tiykarǵı morfema túbir menen birlikte keledi. Morfema ataw(nominativ) mánisin ańlatatuǵın dara turǵanda máni ańlatpaytuǵın leksika menen fonemanıń aralıǵındaǵı til birligi dep esaplawǵa boladı.Morfemanıń mánisi dara tárinde emes,al leksikanıń quramında júzege keledi. Tiykarǵı (túbir)morfema leksika(sóz)xızmetin atqarıwı menen birlikte morfema xızmetin de atqaradı.

11 LINGVISTIKALIQ TAŃBALAR HÁM OLARDIŃ TÚRLERI

Ulıwma simiotikalıq rejeler boyınsha tanba bir jaqlı materiallı boladı. Máni tanbanıń qurılısına qaray kirmeydi. Tańbalıq xızmetti alıp taslasań ta ol óziniń burınǵı tábiyǵıy qálpinde qala beredi.Tilde bolsa, fonemadan basqa birliklerdiń bári de (sóz,gáp)eki jaqlı formalar boladı. Jáne de bular-dıń mánileri óziniń materiallıq jaǵınan bólinbeydi, mánilik hám materiallıq jaǵı birlikte turadı. Tanba bir jaklı-tek materiallı boladı degenge súyenip, tilde tanba bolatuǵın formalar tek fonemalar dewge fonema hesh qanday máni bildirmeydi. Al bir nárse ańlatpasa,xabarlamasa,ol tanbada bola almaydı. Mine,sonlıqtan tilde tanba xızmetin atqara alatuǵın yamasa atqara almaytuǵın formalardı anıqlawda hár qıylı kóz qaraslar bar. 1.Birazlar (Kant,Bopp, Blum-fild) tanba dep tildi tek fonema menen háriplerdi esaplaydı. Al ekinshisi bir kóz-qaras boyınsha tildegi eń kishi element bolǵan seslerden baslap, qospa gáplerge aralıqtaǵı barlıq til birliklerinen tanba bola aladı degen pikirdi qollaydı. Bul kóz-qaras boyınsha tanbaǵa qoyılatuǵın talapqa juwap bermeytuǵın elementlerdi de eskermeydi Υshinshi kóz- qaras boyınsha tanbaǵa materiallıq hám mánilik tárepleri bar bolǵan eki jaqlı elemenler ǵana jatadı.Bulardıń birinshisi unilaterial(bir), sońǵısı bilaterial (latınsha

-eki)dep ataladı.
Bilateriyalıq aǵımnıń tárepleri -V.Gumboldt, F.deSossyur,Boduen de, Kurtene-Sovet til bilminde tildi tanbalar sisteması dewge bolmaydı, onda tek tanbalardıń elementleri ǵana bar, ol-sózdiń seslik turpatı dewileri bar (R,A Budagov. «Borba idey i napravleniy v yazıkoznanim nashego vremena» M,1978 48-b)Bul aǵımdı qollawshılar tildiń oylaw menen, sapa menen tıǵız baylanıslıǵına,onıń sesten basqa elementleriniń ózine tán mánileri bar eki jaqlı qubılıs ekenligine súyenedi.
Haqqıyqatında da tillik sistema shártli tanbalar sistemasınday emes.onnan quramalı kóp elementli sistema bolıp sanaladı. Tildegi túrli formalar tek qurılısı
tárepinen ǵana emes mánileri hám xızmeti boyınsha da hár qıylı.Olardıń ishinde eki jaqlı,bir jaqlı formalar da ushırasadı.
Tillik formalarǵa ne jatadı? Ses, morfema, sóz, gáp jatadı.
Tildiń eń kishi materialı-ses.Ol ózinen joqarı basqıshtaǵı formalardıń jasawınıń materialı boladı. Ekinshiden,bir formanı ekinshisinen ayıratuǵın tanıtqısh belgi xızmetin atqaradı.Ses jeke turǵanda máni ańlatpaydı. Conlıqtan ol eki jaqlı máni ańlatpawshı formaları jasawǵa qatnasqanı bolmasa,ózi turıp tanbalıq xızmet atqara almaydı.Óytkeni tanba bolıwı ushın bir nárseni xabarlawı kerek. Sonlıqtan seslerdi geyde diakritikalıq belgi,geyde figura dep te ataydı.
Fonemalardan bir basqısh joqarı turatuǵın forma-morfema.
Mofemanı,ádette, ózine tán mánisi bar eki jaqlı forma dep sanaydı. Biraq morfemalardıń birazınıń (kómekshi morfemanıń)mánisi xabarlaw mánisin emes. al gramatikalıq mánini bildiredi.Ol gramatikalıq máni de negizgi morfema menen birge turǵan da ǵana bilinedi. Ekinshiden,sózlerdiń morfemalarǵa bóliniwi barlıq tillerge tán qubılıs emes. Sózlerin morfemalarǵa bóliwge bolmaytuǵın tiller de ushırasadı. Morfema-atawıshlıq mánisi bar leksikalar menen dara turǵanda máni ańlatpaytuǵın fonemalar arasındaǵı aralıq kategoriya.Ol tildiń stukturası forması,biraq ol xabarshı tanba bola almaydı.
Morfemadan joqarı turatuǵın tillik qatlamlardıń úshinshi basqıshı-sóz.Sóz tildegi negizgi forma. Sóz-túsiniktiń materiallıq kórinisi.Ol jeke turıp tabelgili bir mánini, túsinikti ańlatadı. Sózden tómengi tillik elemenlerdiń (fonema.morfema)hesh biride jeke qollanılmaydı.
Tanba eki jaqlı qubılıs:onıń bir jaǵı sırtqı materiallıq, seslik tárepi,ekinshisi- ishki mánilik,ideyalıq jaǵı.Tanba degenimiz usı ekewiniń birligi degen anıǵlamaǵa tolıq sáykes keletuǵın tillik formalardıń biri-sóz. Onıń materiallıq jaǵı menen ideyalıq tárepi ajıralmaytuǵın bir tutas forma bolıp, tabıladı.
Tildiń jasawı sóylew arqalı .Al sóylew gáp arqalı iske asadı. Gáp- sóylesiwdegi eń tiykarǵı kommunikativ forma. Gáptiń tiykarǵı túri-bir neshe sózlerden quraladı. Gáptiń qurılısına eniwi arqalı tildiń tómengi basqıshındaǵı formaları janlanıp, ózleriniń barlıq múmkinshiliklerin júzege shıǵaradı.Gáp tillik formalardıń eń joqarǵı, quramalı forması bolıp tabıladı.
Semiotikalıq xarakteri jaǵınan tillik formalardı tańbalar sisteması depekige bóliwge boladı. Tanbalar sistemasına sózler,gápler jatadı da, figuralar sistemasına fonemalar,al fonemalar menen morfemalar tańba quraytuǵın materiallar bolǵanlıqtan bir jaqlı forma bolıp tabıladı.
Tillik tańbalardıń tillik emes kómekshi tańbalardan ayırması tómendegishe:

1. 
   Seslik til tek bir nárselerdi málim etip ǵana qoymaydı. Sonday-aq, ol aylanadaǵı ómirdi tanıp biliwdiń, oydı qáliplestiriwdiń de kuralı.
   
2. 
   Lingvistikalık tanbalarga xızmetti belgili birewler,bir kollektiv aldın ala keoisim boyınsha belgilep bermeydi. Ol sol tilde soylewshilerdiń hámmesiniń ortaq tabısı.
   
3. 
   Lingvistikalıq emes tańbalardıń kommunikativlik roli sheklengen bolıp,tek bir obiektke ǵana qaratılǵan boladı.
   

Lingvisttikalıq tańba jámiyet ómiriniń barlıq tarawında,jámiyet aǵzalarınıń barlıǵı ushın teńdey jumsalatuǵın universal tańba.

4. 
   Konkret jaǵdayǵa,maqsetke qaray tillik tańbalardı saylap,túrlendirip qollanıwǵa boladı.
   
5. 
   Lingvistikalıq emes tańbalar sistemasında tańbanıń bir ǵana mánisi bolıp, ol mayda tańbalarǵa bólinbeydi. Sonlıqtan olarda tańbalardıń ierarxiyalıq qurılısı, belgili tártipte bir-biri menen baylanısǵa keliwi degenler joq. Tillik emes tańbalar ónimsiz boladı. Al lingvistikalıq tańbalar pútkilley baska. Tilde irili-maydalı hár qıylı elementler,formalar boladı. Bul tildiń basqa tańbalardan ayırması. Tillik tańbalar kóp basqıshlı boladı.
   

Tillik tańbanıń eki túri boladı:
Birinshisi-nominativ tańba(sóz, cóz dizbegi),ekinshisi sintaksislik tańba (gáp). Olar óz-ara ierarxiyalıq qatnasta boladı. Til tańbaları qáliplesken tártip boyınsha bir-biri menen baylanısa kele quramalı,jańa mazmundaǵı ekinshi bir qabattı quraydı. Bunday qabatlar óz qurılısındaǵı elementlerdin ápiwayı ǵana jıyıntıǵı emes,al olardıń quramalı,jańa sapadaǵı kórinisi boladı. Sonlıqtan da tillik tańbalar mánilik túrlenip,ósip otıradı.

6. 
   Tillik baǵdarlar kommunikativlik ǵana emes,sonıń menen birge ekspressivlik,emociyallıq xızmetti de atkaradı.
   
7. 
   Tillik tańbalar onı qollanıwshılardıń erkinen ǵárezsiz bolauǵınlıǵı,tańba menen tańbalanıwshı arasındagı baylanıs erkin baylanıs boladı. Buǵan dáliyl bir zattıń hár tilde hár túrli atalıwı boladı: Okno-russha, das Finster-nemecshe, qaraqalpaqsha-tereze:
   
8. 
   Lingvistikalıq emes tańbalar menen olar bildiretuǵın meni ortasında ajıralmas baylanısı joq. Olarǵa shártli túrde mánis júklenedi.
   

Al tillik tańba menen onıń mánisi óz-ara dialektikalıq birlite boladı. Juwmaqlap aytqanda, tilde tańbalıq qásiyettiń bar ekeni gúmansız.
Biraq,tańbalıq jaǵına shennen tıs itibar berip tildiń baslı táreplerin ushıratıwǵa bolmaydı.
Tańbalar qásiyeti tildiń kóp ǵana qásiyetleriniń tek bir tárepi. Tilde semiotikanıń sheńberine sıymaytuǵın qubılıslar oǵada kóp.
Solay etip, tildiń basqa jámiyetlik qubılıslardan ayırmashılıǵınıń biri onıń tańbalıq sıpatında bolsa, al tańbalar sistemasınan tildiń baslı ózgesheligi sistemalıq,strukturalıq qásiyetinde.