Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta

KOPENGAGEN MEKTEBI. bul mektep wákilleri ózlerin tek lingvistika menen shuǵıllanıwshılar dep kórsetiw ushın grektiń glossa sózi tiykarında glossamatik degen ataması menen atadı. Bul mekteptiń negizin Daniya ilimpazı Lun Elmslev (1899-1965)saldı. onıń 1928-jılı jariyalaǵan «Ulıwma grammatikanıń tiykarları» kitabı, Sonday-aq 1933-jıldan baslap shıǵara baslaǵan «Til bilimi jóninde miynetler»atamasındaǵı jurnal bul mekteptiń baǵdarın belgilep berdi.
Bul mekteptiń baslı principleri mınalar: Abstrakt aksiomalıq teoriya dóretiw, Tildi taza qatnaslardıń sisteması dep esaplaw;Tildiń hár qıylı ilimge ortaq obiektlerin lingvistikalıq emes dep olardı birotala shıǵarıp taslaw;izertlewden salıstırma-tariyxıy degendi shıǵarıp taslaw; tildi obiektiv turmıstan,basqa ilimlerden bólip qaraw;izertlewde induktivlik (jekeden ulıwmaǵa) metodtı qollanbaw,tek deduktivlik (ulıwmadan jekege)izertlew metodın ǵana qollanıw,sinxroniyalı izertlewge ǵana áhmiyet beriw hám birden bir usıl dep qaraw; Sóylewdi individuallıq dep sanap,onı tillik normaǵa, úziliske qarsı qoyıw.

DESKRIPTIVLIK LINGVISTIKA

Bul mektep 1920-jılları Amerikada qáliplesti. Onıń kórnekli wákilleri:Eduard Sepir (1884-1939), Leonard Blumfild (1884-1949).Amerika stukturalizmi deskriptivlik mektep,yamasa deskriptivlik metod dep te ataladı.Bul

mektep eń dáslep ámeliy maqsetti gózlewden payda bolǵan. Amerikanıń túpkilikli xalqı, saqlanǵan jazba nusqaları joq,rawajlanıw tariyxı belgisiz indeeclerdiń tillerin izertlewge endi salıstırma-tariyxıy ádis(metod)jaramadı. Bul tillerdiń házirgi jaǵdayın túsiniw ushın izertlewdiń jańa usılın tabıw kerek boldı hám strukturalıq metodtıń tıyımlı ekeni anıqlandı.
Amerika strukturalizmi ushın-eń dáslep materil xızmetin atqarǵan indeeclerdiń tilin eń dáslep izertlegen Franc Boas (1858-1942)boldı. Ol hár tildiń grammatikası «Sol tildiń óz leksikası» negizinde deduktiv emes,al induktiv usıl menen jazlıwı kerek (ulıwmadan jekege emes, al jekeden ulıwmaǵa) deydi. Onıń bul pikiri L. Blumfild tárepinen jalǵastırıldı. L.Blumfild eń kórnekli Amerika lingvisti, óz dáwirinde Amerika lingvistikalıq jámi-yetiniń prezidenti bolǵan adam. Ol Amerika indeecleriniń hám german tilleriniń fonetikasın,morfologiyasın izertlegen.Blumfildtiń baslı miynetleri: «Tildi izertlewge kirispe»(1914), «Til»(1933)Orıs tiline «Til» miyneti 1958-jılı awdarıldı. Ol óz miynetlerinde minez-qulıq (bixebiorizm) psixologiyasın basshılıqqa alǵan.Onıń pikiri boyınsha sóylew processi kóplegen stimullar hám reakciyalarǵa bólindi.Til arqalı qatnas jasaw degenimiz stimullar hám reakciyalardıń,tásir menen nátiyjelerdiń jıynaǵı dep túsindiredi. Olar sóylewdiń oylaw menen baylanısın eskermeydi.
Diskritivlik lingvistikalıq kórnekli wákili Z.Xarris 1951-jılı «Stukturalıq lingvistikanıń metodları»degen kitap jazdı.Bul miynet Amerika stukturalistleriniń izertlewlerin jıynaqlaǵan miynet boldı.
Deskrirtivistler til-ishki, sırtqı baylanısları bar, signallar sisteması deydi, til bilimin metolingvistika hám mikrolingvistika dep bóledi. Metalingvistikanıń ózi sózlik minez-qulıqtıń sırtqı tárepin izertleydi. Ol etnolingvistika, psixollingvistika, sociolingvistika, mentalingvistika, fonetika, paralingvistika degen tarawlarǵa bólinedi. Mikrolingvistika sózlik signallardı sıpatlaydı hám bunda tildiń materiallıq jaǵına ǵana kewil bóledi.
Amerika strukturalistleri izertlewdiń tiykarǵı metodı etip distribuciyanı aladı. Distribuciya latınsha sóz bolıp,bólip taratıw degendi bildiredi. Biraq ol sózdiń mánisi keńirek túsiniledi:tillik elementlerdiń sóylew processinde qollanılatuǵın ornı,kontekst degendi bildiredi.