|
ORIS TIL BILIMINIŃ RAWAJLANIWI
Orıs til bilimi ótken ásirdiń aqırında ádewir tabıslardı qolǵa kirgizgen edi. 1920-jılları orıs til bilimi basqa tillerdi izertlewge kúshli tásir etti.orıs til bilimi¦ jetiskenlikleri túrkiy til bilimine tikkeley kóshirildi. Usı esaptan kóp qáteliklerge jol qoyıldı. Bul ayırıqsha san jaǵınan mayda xalıqlardıń álipbesin jańadan dúziwde kóbirek sezildi.
Revolyuciya ornawı menen sawatsızlıqtı saplastırıw wazıypası turdı. Bul ushın en aldı menen oqıw orınları ushın álipbeler,sabaqlıqlar dúziw kerek edi.
Burında jazıw bolmaǵan,yamasa qollanıp kelgen jazıwı tildiń seslik sistemasına sáykes kelmeytuǵın kóp ǵana xalıq tilin jańa álipbe menen támiyin
etiw talabı ol tillerdiń seslik sistemasın tereń izertlewdi talap etti. Bul lingvistikanıń fonetika, fonologiya tarawlarınıń rawajlanıwına alıp keldi. Onıń ústine Rossiyayada fonetika ilimi I.A.Boduen de Kurtene hám onıń shákirtleri akad.L.V.SHerba, prof.E.D.Polivanov tárepinen revolyuciyadan burın-aq rawajlanǵan edi.
Gramatikalıq sabaqlıqlar dúziw ushın sol tildiń dialekti menen normasın úyreniw kerek boldı. Bul tarawda da, yaǵnıy
tildiń dialektlik qatlamların úyreniwde de tabıslarǵa erisildi. Dialektlik sózlikler, kartalar dúzildi.
20-30-jıllarda orıs til biliminde bir neshe lingvestikalıq baǵıt boldı. 1.Salıstırmalı tariyxıy til bilimi.Bul indo-evropalıq komparativlik
lingvistlerdiń Rossiyada kórinisi edi. Ol revolyuciyadan burın XIX-ásirde Rossiyada qáliplesken birden-bir abıraylı baǵdar edi. Bul baǵıt tiykarında Moskva,Kazan lingvistikalıq mektepleri qáliplesken edi. Usı eki mektebtiń tásiri oǵada kúshli edi. D.H.Ushamov, V.A.Bogorodickiy, Obnorskiy S.P, Polivanov, Petrson, Peshkovskiy t.b lingvistler salıstırmalı-tariyxıy metodı dawam etti.
«TIL TUWRALI JAŃA ILIM» MEKTEBI.
Komparativlik lingvistikanı qısıp shıǵarǵan jańa baǵıt til bilimi tariyxında
«Til tuwralı jańa ilim»yamasa «YAfet til ilimi» delinedi. Bunıń tiykarın salıwshı belgili orın filolgi hám arxeologı Hikolay YAkovlevish Marr(1864-1934)boldı.
H.YA.Marr iberiy-kavkaz tilleriniń qániygesi. ol iberey kavkaz tilleriniń semya tilleri menen baylanısın izertlep, keyin óz teoriyasın «YAfet teoriyası»dep atadı. Marr dáslep Zakavkaziya, Isforti teńizi basseyinindegi kóp ǵana tillerdiń bárine ortaq shártli atama retinde qollanılsa, keyin ol tillerdi izertlewden payda etilgen juwmaqların «YAfet teoriyası»dep atadı. Keyin bul termin «Til tuwralı jańa ilim»degen ataması menen almas-tırıldı.
Marrdıń bul mektebi revolyuciyadan burınǵı indo-evropa lingvistikasındaǵı ayırım kemshiliklerdi kóre aldı. Komparativlik baǵdardıń til bilimi tariyxında áhmiyetin ayta kelip, onıń endi jańa dáwir talabına juwap bermeytuǵınlıǵın kórsetip berdi. Ol baǵıttan burjuaziyalıq ellerde geypara reakciyalıq, násillik teoriyalarına eliklep, kolonial eller menen kishi milletlerdi, olardıń tillerin kemisitip, qorlamaytuǵınlıǵın ashıw ayttı. Bunday jat ideaǵa qarsı gúresiw tábiyǵıy jaǵday edi.
Xalıqlar doslıǵı, tek huqıqlıǵı tuwın kótere otırıp, jańa ideyaǵa xızmet etiwdi maqset etken Marrdıń jańa teoriyası kem-kem salıstırmalı-tariyxıy til biliminiń paydalı jaǵınan da bas tartıp, til bilimine jat bolǵan asa ketiwshilikti, menmenlikti engizdi.
«Jańa ilimniń»ózine tán sisteması, koncepciyası,progmalıq baǵdarı boldı. Biraq olar m-klasslarınıń jámiyet tuwralı qaǵıydaların hesh ózgerissiz tilge kóshire saldı. Atap aytqanda:
Marr klasslıq jámiyettegi tilde klasslıq boladı, ulıwa xalıqlıq til bolmaydı dedi.
Marr tildi jámiyetlik nadstroyka ol da jámiyetlik bazis penen birge joyıldı. Hár jámiyetlik formaciyanıń óziniń tili boladı dedi.
Marr- seslik til adam jámiyeti menen birge payda bolǵan emes, seslik tilsiz de jámiyet bolǵan, seslik til jámiyet aǵzaları túrli toparǵa bóliniw menen payda bolǵan,adamlardıń bir-biri menen qatnas jasawınıń eń dáslepki quralı qol tili bolǵan deydi. Al materiallistlik kóz qaras boyınsha seslik til adamlar menen birge tuwılıp,qatara jasap keledi, tilsiz jámiyet jámiyetsiz til joq, seslik til adamlar qatnasınıń eń áhmiyetli quralı dep úyretedi.
Marr tildi izertlewde tórt túrli elementke tiykarlanǵan paleontologiyalıq tallaw usılın qollanıwdı usındı. Bul usıl boyınsha barlıq dúnya tilleriniń shıǵısı bar. Olardıń barlıwıda eń dáslepki tórt elementten-sal,ber,yon,rosh-turadı. Bul elementlerdiń qaldıǵın házirgi tillerdiń hár birinen tabıwǵa boladı deydi. Bul nadurıs.
Tilge materialistlik kóz qaras boyınsha evolyuciyalıq jol menen ǵana emes, sonıń menen birge Evolyuciyalıq rawajlanıwdıń revolyuciyaǵa aylanıwı sıyaqlı sekciyalı jol menen rawajlanadı dese, Marr usı qaǵıydanı tildiń rawajlanıwına da qollanıladı.Til rawajlanıwının bul basqıshınan ekinshisine ótkende revolyuciyalıq sekiriw jolı menen,burınǵı til joyılıp, úshinshi taza til payda boladı deydi.
Usı háte túsinikler orıs til biliminde 1950-jılǵa shekem ústemlik etip keldi.Orıs lingvistikaları óz izertlew jumıslarında usı koncipciyalardı qabıl etip alıwı talap etildi.Oǵan qosılmaw marksistlik til bilimin jaqlamaw dep járiyalandı.
Marr 20-jıllar dawamında kórnekli lingvist retinde tanıldı.Al 20- jıllardıń ayaǵında onıń pikirin jaqlawshılardıń toparı qáliplesti. Bul topar ózlerin Marrdıń shákirtlerimiz dep sanadı.Lingvistikalıq mákemelerdiń basında ol topardıń táreptarları otırdı. Olar orıs til bilimin azlap bolsada kritikalawǵa jol qoymadı.
«Jana ilimdi»azlap kritikalawshı tabılsa, olar quwdalandı . Bul til iliminiń rawajlanıwına tásir jasadı.
«Pravda»óziniń 1950-j 5-maydaǵı sanında til ilimine durıs baǵdar beriw maqsetinde diskussiya járiyaladı.Diskussiyalıq maqalar 4-iyulge shekemgi sanlarında járiyalandı.Oǵan sol waqıttaǵı partiya hám húkimet basshısı Stalin de qatnastı. Ol óziniń keyingi «Marksizm jáne til biliminiń máseleri»atı menen shıqqan kitapshasında Marrdıń joqarıdaǵı kórsetilgen koncipciyaların qatań sıeǵa aldı.
Bunnan keyin lingvistika ilimi basqarıwshılıw jaǵınan qayta qurıldı, «Jańa ilimniń» zıyanlı tárepleri ashıp taslandı.,miliy respublikada, oqıw orınlarında májilisler ótkerildi. 20-30 jıl dawamında orınaǵısıp qalǵan,ústem bolıp alǵan
«Jańa ilimniń» ańsatlıq penen ornın bermewi tábiyǵıy edi. Jas lingvistlerdin sanasına sinip qalǵan «Jana ilim» koncepsyaı ańsatlıq penen shıǵa qoymadı.
Bul dáwirde islengen taǵı bir áhmiyetli jumıs «Jańa ilim» ústemlik etip turǵan dáwirde terisine túsindirilgen salıstırmalı-tariyxıy metodtıń haqıyqat kórinisin. tildi izertlewdegi paydasın, onı qollanıwdıń jolların twsindiriw boldı.Bul baǵdarda jazılǵan baslı ilimiy jumıslar: A.V.Desnickanıń «Indo-evropa tilleriniń tuwısqanlıǵın izertlew máseleri»(1955), avtorlar kollektiviniń «Indo- evropa tilleriniń salıstırmalı-tariyxıy jol menen izertlew metodikasınıń
máseleri»(1956)Rawajlanıw barısındaǵı túrli qıyınshılıqlarǵa qaramastan orıs til bilimi dúnyalıq til bilimi tariyxında salmaqlı úles qosıp kelmekte.
Do'stlaringiz bilan baham: |
