Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta

7 TIL JÁMIYETLIK QUBILIS SIPATINDA

Til-bul adamlar ortasında qarım-qatnas jasawdıń eń áhmiyetli kuralı. bunday «qural»xızmetin til tek jámiyette, kópshilik ortasında ǵana alısıp, bir- birin túsiniwi ushın jumsaladı.Sóylesiw,pikir alısıw bir jámiyetten jasawshılar ortasında ǵana boladı.Adam bar jerde til de boladı, adamzat jámiyeti payda bolıwı menen bir waqıtta til de payda bolǵan. Jámiyet bolmaǵan jerde til, til bolmaǵan jerde jámiyet bolmaydı. Adamnıń,tildiń, jámiyettiń payda bolıw dáwiri bir waqıttı óz ishine qamtıydı. Sebebi olardıń birisiz ekinshisi bolıwı mumkin emes.Solay etip til jámiyetlik qubılıs bola otırıp,ol basqa barlıq jámiyetlik qubılıslardan ayırılıp turadı. Til de basqa jámiyetlik qubılıslar sıyaqlı jámiyet ushın xızmet etedi.Sonıń menen birge tildiń jámi-yetlik xızmeti menen órisi qálegen basqa jámiyetlik qubılıslardan sheksiz eken. Mine, bul jaǵınan til basqa barlıq jámiyetlik qubılıslardan ayırılıp turadı.

Tildiń jámiyetlik xızmetin sheksiz keń ekenligi onıń adam ómiriniń barlıq salaları menen tarawlarında, óndiriste, ilimniń hámme shaqaplarında, texnikada
h.t.b. sheklenbegen halda jumsalıwında kórinedi.Tilden basqa qálegen jámiyetlik qubılısları jámiyet ómiriniń tek bir sheklengen tarawına ǵana tán boladı,hám soǵan xızmet etedi.
Eger de bir jámiyetlik dúzimdi bazis,al oǵan xızmet qılatuǵın barlıq qubılıslardı (siyasat,ideologiya,mádeniyat, tábiyat,filosofiya,huqıq hám t.b)nadstoyka jáne ol klasslık boladı desek,tildi solardıń qaysısına jatqarıwǵa boladı degen sorawǵa hár túrli juwaplar berilip keledi.Birewler tildi de jámiyetlik qubılıs ekenin esapqa ala otırıp,basqa jámiyetlik qubılıslar sıyaqlı baziske nadstoykalıq xızmet atqaradı,til de basqa jámiyetlik qubılıslar sıyaqlı klasslıq boladı dep esaplanadı. Bunday teoriya Rossiyada 30-40 jılları N.YA.Marr hám onıń táreptarları tárepinen quwatlandı hám bul háte teoriya til biliminiń nadurıs baǵdarda rawajlanıwına alıp keldi.50-jıllardıń basında bul teoriya qaralandı hám tildiń basqa jámiyetlik qubılıslarǵa usap baziske nadstoykalıq xızmet atqarmaytuǵınlıǵı,tildiń klasslıq emes,al ulıwmalıq xalıqlıq bolatuǵınlıǵı moyınlandı.
Til jámiyet ushın xızmet etkenlikten sol jámiyet rawajlanıw menen birge rawajlanadı. jámiyette bolǵan ózgerisler,janalıqlar tilde de óz kórinisin tabadı. Biraq jámiyet ózine tán rawajlanıw nızamlarına,al til ózine tán bolǵan rawajlanıw nızamlarına iye boladı.Ol nızamlar sáykes kele bermeydi.Máselen,jámiyet revolyuciyalıq jol menen rawajlansa,bir jámiyetlik dúzim ekinshi jámiyetlik dúzim menen almasıp otırsa,jáne onıń rawajlanıwı awmalı-tókpeli sıpatta bolıp,áste-aqırın,gá tez ózgeriske ushırap tursa,til onday jol menen emes,al evolyuciyalıq jol menen bir qálipte ámelge asadı.Bul rawajlanıw jolında til pútkilley ózgerip,bir til orınına ekinshi bir tildiń keliwi talap etilmeydi.Jámiyetlik dúzim ózgeriwi menen onı qollap quwatlaytuǵın, sol jámiyetlik dúzimniń jasap turıwın támiyinleytuǵın, nadstoyka xızmet atqarıwshı barlıq jámiyetlik qubılıslar (siyasat, ideologiya,mádeniyat,huqıq hám t.b.)túp tamırınan ózgeredi.olardıń jaqaları payda boladı.Al til ayırım ózgerisleri menen burınǵı jámiyetlik dúzimshede,jana jámiyetlik dúzimge de teqdey xızmet ete beredi. Jámiyetlik
dúzim ózgeriwi menen tildiń sapalıq jaqtan pútkilley ózgerip ketiwi shárt emes.Sonıń menen birge til jámiyette jasawshılar ushın ortaq bolmasa,onday jámiyettiń ómir súriwi múmkin emes.Túrli klass wákilleri bir jámiyette jasaw ushın ortaq bir tilde bir-biri menen qarım-qatnas jasawı shárt.Onısız jámiyet jasay almaydı.Sonlıqtan da til klasslıq emes,al ulıwma xalıqlıq boladı. Durıs, túrli klass wákilleriniń ayırıqshalıq belgileri tilde óz sáwlesin tabadı.Túrli klass wákilleriniń ayırım tillik ózgeshelikleriniń bolıwı olar pútkilley hár qıylı tildi qollanadı degendi ańlatpaydı.Túrli klass wákillikleriniń, kásip iyeleriniń ayırıqshalıqlarına qaray tillik ayırıwshalıqlarınıń bolıwın til ilimi biykarlamaydı. Kerisinshe,onday sociallıq, kásiplik belgilerine qaray tillik ózgesheliklerdiń bolıwın nızamlı qubılıs dep esaplaydı.
Tildiń ulıwma xalıqlıq bolıwı bárinen de burın onıń stukturalıq jaqtan birdey bolǵan bir tildi qollanıwınan kórinedi.Strukturalıq jaqtan tildiń bir tildi qollanıwınan kórinedi.Strukturalıq jaqtan tildiń bir pútinligi sol tilde sóylewshilerdiń hámmesi tárepinen tán alınadı hám bul olardıń hámmesin bir tilde sóylewge járdemlestiredi.Al tildiń ataratuǵın xızmeti jaǵınan,onı qollanıwshılardıń ózgesheligine qaray tilde ayırmashılıqlar bola beredi.Solay etip túrli sociallıq toparlarǵa,kásipke,sóylewshiniń bilim dárejesine,jas ózgesheligine,jınısına hám t.b. qaray paydalanıwda ózgeshelikleriniń bolıwı sózsiz.Biraq bul ózgeshelikler ayırıqsha til dárejesine shekem barıp jetpeydi.Usınday tildiń xızmeti jaǵınan ózgeshelikleri «Tildi klasslıq boladı» degen túsiniktiń payda bolıwına sebepshi bolǵan.Bul qáteliktiń eń negizgi sebebi tildiń stukturası menen onıń xızmeti ortasındaǵı ayırmashılıqtı esapqa alamawdan,olardıń ekewin birdey dep qarawdan bolsa kerek.
Jámiyettegi sociallıq toparlar menen klasslar,kásip iyeleri hám t.b.lar stukturalıq jaqtan bir pútin bolǵan tilden ózleriniń talabına,tilegine hám keregine qaray paydalanadı.Bunday talapqa tiykarlana otırıp til stukturalıq jaqtan ózgeriske ushıramaǵan menen ol xızmeti jaǵınan ózgeriske ushıraydı. Máselen, balıqshılardıń til menen paxtakeshlerdiń tilinde stukturalıq jaqtan parqı bolmaǵanı menen ayırım sózlerdiń qollanılıǵı jaǵınan,yaǵnıy tildiń xızmeti boyınsha ol qatań sistemada óziniń nızamlılıqlarına tiykarlanǵan halda ómir súredi.Til hám onıń birliklerinen sol tilde sóylewshiler óz imkaniyatı menen uqıbına qaray paydalana otıradı.Til birlikleriniń qatań nızamlılıqlar tiykarında qarım-qatnasqa túsiwi,háreketke keliwi,júzege shıǵıwı sóylew arqalı boladı.Basqasha aytqanda sóylew tildin jasawın,ómir súriwin támiyinleydi.Til sóylewge kerekli bolǵan barlıq materiallardıń jıyıntıǵı.tildi ushan teńiz desek,sóylewshini kishkene qayıqqa teńewge boladı.Óziniń sóylewinde tilden kemeniń qalay paydalana alıwı túrli sebeplerge baylanıslı boladı.Sóylewshiniń bilimi, órisi, sheberligi, tájiriybesi,talantı hám t.b. qásiyetleri tilden paydalanıwda baslı orınlardı tutadı.
Til hám sóylew túsinikleriniń ortasında shegara belgilep,olardıń ayırmashılıqlarınıń bolatuǵınlıǵın birinshi ret kórsetip bergen kórnekli shveycarlı alım Ferdinan de Sossyur boldı.Onnan keyin bul másele basqa alımlar tárepinen tereńirek izlertlendi.Sóylew dep sońǵı dáwirde awızsha sóylew de túsiniletuǵın boldı.Sonın menen birge sóylew degennen keń mánide, «ishten sóylew»esitirip sóylemey-aq ózinshe til birlikleri járdeminde oylaw da túsiniledi.
Adamnıń sóylew iskerligi sóylew aktı arqalı kórinedi.Sóylew aktı bul eki tárepli qubılıs bolıp tabıladı. Birinshisi-aytıw: ekinshisi-qabıl etiw menen esitkende túsiniw.Sóylewdiń jazba túrinde sóylew aktı sáykes jazıwdı hám oqıwdı óz ishine qamtıydı.
Sóylew aktı arqalı tekst dúziledi.tekst degennen ádette qaǵazǵa gáp yamasa gápler túrinde jazılǵan dóretpe aqlanadı.Biraq til iliminde tekst keń mánide túsiniliwi talap etiledi. birew tárepinen jazılǵan xat yamasa shıǵarma da,awızsha aytılǵan pikir de tekst bola aladı. Sonday-aq tekst tek bir yamasa bir neshe gápten quralǵan kishi de,tutas gúrriń,povest, poema,roman túrindegi úlken de bola beredi.Hátteki ishten sóylew arqalı da tekst dóretiledi.Til bilimi ushın dóretilgen barlıq tekstler de belgili dárejede áhmiyetke iye boladı.
Til biliminde til birlikleriniń sistemasın onıń quralları (invertarlar),al til birlikleriniń óz xızmetlerin atqarıwdaǵı,yaǵnıy hár qaysısı belgili bir mazmunǵa iye bolǵan gápler dóretiwdegi qaǵıydalar sistemasın grammatika dep ataw qabıl etilgen. Bul eki sistema-til birlikleri hám qaǵıydalar sisteması óz-ara oǵada tıǵız hám ótlesip ketken baylanısta boladı. Usı eki sistemanıń birliginen til kelip shıǵadı.
Biz tómendegi professor YU.S.Maslov tárepinen dúzilgen til menen sóylewdiń hám olardıń ayırım tárepleriniń oz-ara qarım-qatnasın ańlatatuǵın sxemanı keltiriwdi maqul kórdik.