Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta

TILDIŃ OYLAW MENEN QARIM-QATNASI

Til menen oylaw bir-biri menen ajıralmas baylanıslı.Til sıyaqlı oylaw da adamǵa ǵana tán qásiyet bolıp tabıladı.Til menen oylawdıń payda bolıwı hám káliplesiwi bir waqıtqa tuwra keledi.Sebebi olar birisiz ekinshisi jasamaydı.Oylaw adam miyiniń iskerliginen nátiyje bola otırıp,ol tek ǵana tildiń járdeminde iske asadı. Oylawdı til júzege shıǵaradı hám bekkeleydi.Ol tildegi sóz hám sóz dizbekleri arqalı aytılıp,ol materiallıq (seslik) túrge iye boladı. Til adamnıń oyın káliplestirip,júzege shıǵarıp ǵana qoymastan,sonıń menen birge adamlardıń biliw iskerliginiń jetiskenliklerin bekkemlep,tıyanaqlı etip turadı.

Adamdı qorshap turǵan zatlar hám qubılıslar,olardıń óz-ara qarım- qatnasları onıń (adamnıń sanasında oylawdıń birlikleri bolǵan uǵım,pikir arqalı sáwlendiredi.Al uǵım hám pikir tilde sáykes sóz hám gáp turinde aytılıp,olar bekkemlenedi.
Til menen oylawdıń baylanısı olardıń birlikleriniń hám kategoriyalarınıń qarım-qatnası arqalı kórinedi.aytayıq, tildegi sóz oylawdıń birligi bolǵan uǵım menen,tildegi gáp oylawdıń birligi bolǵan pikir menen tıǵız baylanıslı boladı.Birak sóz benen uǵımdı ,gáp penen pikirdi teppe-teń dep qarawǵa bolmaydı.Olar ortasında úlken ayırmashılıqlarda bar.Eń baslı ayırmashılıq til milliy,al oylaw ulıwma adamzatlıq bolatuǵınınday-aq sóz benen gáp milliy,al uǵım menen pikir ulıwma adamzatlıq sıpatqa iye boladı.sonıń menen birge ayırım uǵımlar bir sóz benen emes,al bir neshe sózlerdiń dizbegi menen anıqlanadı. Kerisinshe,kop mánili yamasa omonim sóz bir emes,al bir neshe uǵımdı
bilidiredi.Gáp xızmetin atqarıp keletuǵın bir sózdiń ózi uǵımdı bildiriw menen birge pikirdi de ańlatadı.Mine,bulardıń bári til birligi bolǵan sóz benen oylaw birligi bolǵan uǵımnıń birdey emes ekenligin kórsetedi.sonday-aq gáp penen pikirdiń óz-ara baylanısı sonda-oydıń bir kórinisi bolǵan pikir tek gáp arqalı ǵana ómir súredi hám rawajalanadı.solay etip, gáp bul pikirdiń ómir súriwi, jasaw forması bolıp tabıladı.Pikirge mazmunlıq jaqtan qabarlaw, maqullaw, biykarlaw tán bolsa,formalıq jaqtan oǵan subiekt, predikat, qatnas tán boladı. Pikirlerdiń (sujdenie) ózi subiekt,predikat,baylanıs degen bóleklerden quraladı.Subiekt pikirdiń predmetiniń ózi haqqındaǵı adamnıń oyı bolsa,predikat sol pikirdiń predmeti jóninde berilgen maǵlıwmatlar tuwralı adamnıń oyı bolıp tabıladı.Baylanıs (svyazka) predikattıq mazmunınıń subiektke qatnaslı ekenin bildiredi.
Insan oylawı hám onıń barlıq nızamları haqqındaǵı ilim logika bolǵanlıqtan til bilimi adam oylawına baylanıslı barlıq máselelerdi sheshiwde logika iliminiń jetiskenliklerine súyenedi.Biraq bul tilde til biliminiń birligi bolǵan gáp penen logikalıq birlik bolǵan pikir qurılısı jaǵınan tendey emes ekenin esapqa alıw kerek.Til biliminiń tariyxında gáp penen pikirdi,baslawısh penen subiektti,bayanlawısh penen predikattı tendey dep esaplaytuǵın grammatikalıq ólshem esapqa alınbay,tek logikalıq-mánilik olshemge tiykarlanatuǵın baǵıtta boladı.Bul baǵıt gápti gáp aǵzalarınıń ajırtıwda grammatikalıq hám logikalıq ólshemlerdi aralastırıp jiberdi hám dúnya tillerindegi kóp sanlı gáp túrlerin tek bir universal úlgige salıwǵa urındı.Nátiyjede gáplerdiń qalǵan túrleri menen tipleri,olardıń ózinshelik ózgeshelikleri menen stillik reńkleri esapqa alınbadı.
Durısında,gáp pikirden,gáp aǵzaları uǵımnan ayırılıp turadı.Gáp aǵzaları tek ápiwayı uǵım emes,al ózine tán ayırıqsha mánilerine iye bolǵan sózlerden jasaladı.Gáp hám gáp aǵzaları anıq bir milliy tildiń grammatikalıq nızamlarına súyenedi.Al pikir hám uǵım ulıwmalıq sıpattaǵı nızamlarǵa -logikalıq nızamlılıqlarına súyenedi.Solay etip til bilimi ulıwma til bilimi hám jeke til biliminen turatuǵın bolsa,logika onday bólimlerden (ulıwma logika,jeke logika)turmaydı.sońǵısı (logika) pútkili adamzatqa tán bolǵan qubılıslardı sóz etedi. al aldıqǵısı (til bilimi),hám pútkil adamzat tiline hám jeke milliy tillerge tán bolǵan qubılıslardı izertleydi.
Til (obshenie)sıyaqlı oylaw da eki túrli boladı.Oylawdıń birinshi túri til birlikleri tiykarında ishten hám esittirip sóylew arqalı ámelge asatuǵın oylaw.Bul ádettegi oylaw tek damlarǵa ǵana tán qásiyet.Al oylawdıń ekinshi túri bizdi qorshaǵan sırtqı dúnya qubılısları hám onnan alǵan tásirdi este saqlaw jáne onı
«elekten»ótkerip qayta dóretiw arqalı payda boladı.Oylawdıń bul ekinshi túrine belgili dárejede ayırım haywanatlardıń «oylawı»da jatadı.
Dál usınday qásiyeti arqalı olar «haywanatlar» belgili bir jagdaylarda instinkt járdeminde durıs sheshimge kele aladı. Adam joqarı da atalǵan eki túrli oylawǵa da uqıplı boladı.Usınday qásiyetiniń nátiyjesinde adam oǵada kuramalı matematikalıq,texnikalıq hám t.b. máselelerdi sheshe aladı.Bunday quramalı máselelerdi sheshiwi adamnıń ádettegi sóylewi tiykarında bekkemlenetuǵın oylawınıń nátiyjesi emes.Al onıń quramalı «texnikalıq» yamasa
«injinerlik»oylawınıń nátiyjesi bolıp tabıladı.Bunday oylawǵa shaxmatshınıń,súwretshiniń,skulpturdıń,kompazitordıń oylawı da jaqın keledi.
Juwmaqlap aytqanda til milliy,al oylaw ulıwma adamzatlıq sıpatqa iye bolǵanlıqtan olardıń hár qaysısı ózleriniń nızamlılıqları tiykarında jasaydı hám rawajlanadı.Biraq bul olardıń bekkem baylanısın,qarım-qatnasın joqqa shıǵarmaydı.