|
TIL HÁM BASQA DA QATNAS QURALLARI
Til arqalı hám tilsiz qarım-qatnas jasaw tek adamǵa ǵana tán qásiyet bolsa,ol tilsiz qatnas jasaw barlıq maqluqlarǵa tán qásiyet bolıp tabıladı.
Adamlardıń til arqalı pikir alısıwı,birin biri túsiniui,qarım-qatnas jasawı menen haywanatlardıń tuwma instinkti arqalı qarım-qatnas jasawı ortasında usaslıqlardıń bolatuǵınlıǵın biykarlawǵa bolmaydı. Bulardıń ekewinde de,yaǵnıy adamlardıń da,basqa maqluqlardıń da óz ishinde bir-biri menen qarım- qatnasında «anlatıwshılıq»hám «mazmunlık»qásiyetleri saqlanıp qalsa da,bári bir olarda túp-tamırınan sapalık ózgeshelik,úlken ayırmashılıq boladı.Haywanat dúnyasındaǵı qatnas tiykarınan tuwma,áwladtan áwladqa ótip otırıratuǵın násillik qubılıs bolsa,adamlar ortasındaǵı qatnas,pikir alısıu,sóylesiw-bul onnan pútkilley basqasha,oǵada quramalı,seslik yamasa tańbalıq kóriniste (hárip arqalı) ámelge asatuǵın,násillik emes,al tereń jámiyetlik qubılıs bolıp tabıladı.
Haywanat dúnyasındaǵı qatnastıń násillik bolatuǵının dálilleytuǵın kóp ǵana mısallardı keltiriw múmkin. Ondaǵı qatnas xer saparı belgili bir jaǵdayda belgili bir sebepler nátiyjesinde ámelge asadı. Máselen,bir haywan sırttan tuwǵan qáwipti seze otırıp, instinkt arqalı oǵan juwap retinde qıshqırıp dawıs shıǵaradı. Solay etip dónip kiyatırǵan qáwip haqqında óziniń basqa padalaslarına xabar beredi. Óz gezeginde onı esitken basqa haywanlar da seziklenip,qáwipten saqlanıwdıń ilajın kóre baslaydı. Mine,usınday jaǵdayda xabar beriwshi maqluqtıń da, xabardı qabıllawshınıń da bergen reakciyası akademik I.P.Pavlovtıń (1949- 1936) «birinshi signal sisteması» dep atalatuǵın túsinigine tuwra keledi. I.P.Pavlovtın táliymatı boyınsha ádette birinshi signal sisteması barlıq maqluqtıń (sonıń ishinde adamnıń da) sırtqı qozdırıwshı tásirge bergen sáykes juwabı bolıp tabıladı. Tillik qatnas I.P.Pavlovtıń dálillewi boyınsha ekinshi signal sistemasına jatadı hám ol tek adamzatqa ǵana tán qásiyet boladı. Tillik qatnas sol tildi paydalanıwshı adamlardıń tuwma (násillik) emes,al udayı bilimdi iyelep barıwına,belgili bir tildi stixiyalı yamasa sanalı túrde ózlestiriwine tiykarlanadı. Mudamı emes, al tek ayırım jaǵ-daylarda ǵana til arqalı pikir alısıw aldın ala jobalastırǵan sıpatqa iye bolıwı múmkin. Eń baslısı, tillik qatnas tek ǵana tuwrıdan-tuwra bolatuǵın tásirge beriletugın faktordıń katnasınan tuwatuǵın pikirdi ǵana adam ayta aladı degendi ańlatpaydı. Kerisinshe,onday faktorlar bolmasa da,adam sóylew waqtında tilden paydalana otırıp,situaciyadan pútkilley shıǵıp ketken halda dál sóylew waqtında hesh qanday bolmaǵan, ótmish yamasa keleshek haqqında pikir júritiwi, bir wakıya, qubılıs xem t.b. haqqında abstrakt juwmaqlar shıǵarıwı, boljawlar jasawı múmkin.Basqasha aytqanda sóylewshi sóylew waqtında hesh qanday aldın ala jobalastırılmaǵan nárseler jóninde abstrakt oylaw tiykarında esittirip qıyal súre aladı.
Til arqalı xabarlawdıń mazmunı sheksiz keń hám kóp túrli. Adamnıń biliwi,ózin qorshaǵan dúnyanı tanıwı qansheli sheksiz bolsa, til arqalı xabarlaudıń mazmunı da sonday sheksiz boladı. Sonday-aq til arqalı xabarlaw sapalıq jaqtan ayırıqsha xabarlaw bolıp, bul tek belgili bir fakttı yamasa soǵan baylanıslı bolǵan sóylewshiniń emociyasın jay bildiriw emes, al ol fakt tuwralı pikir alısıw bolıp tabıladı.
Adamlar ortasında qarım-qatnas jasaw quralı til dep saplanatuǵın bolsa,tilden de basqa soǵan usaǵan qarım-qatnas jasawdıń taǵı bir quralı boladı.Ol da bolsa,adamnıń erkinen tıs túrli emociyalıq jaǵdayın ańlatatuǵın kúliw, jılaw, túrli mimika hám keyin ala hár xalıqtıń turmısında qabıl etilip hám qáliplestirip ketken hár qıylı dene háreketleri (bastı túrli baǵıtqa shayqaw, qoldı siltew hám t.b.)Buǵan sóylew waqtında túrli jaǵdaylardıń sebebinen (qorqıw, quwanıw) eriksiz dawıs tembrinin ózgeriwi, dawıstıń qaltırap shıǵıwı,sóylew tezliginiń ózgeriwi hám t.b. jatadı.Kelip shıǵıwı boyınsha qarım-qatnas jasawdıń bir tillik emes túri seslik tilden álle qansha waqıt burınıraqta payda bolǵan.Hátte bir adamnıń ómirin alıp qarasaq ta qarım-qatnas jasawdıń bul túri aldın payda bolatuǵının kóremiz. Máselen,jas balanıń sóyley alıw uqıbınıń qáliplesiwinen burın eń dáslep onıń tillik emes qatnas jasaw qábiletiniń (kúliw.jılaw hám t.b.) bolatuǵının ańlaymız.
Gúńelek adamlardıń paydalanatuǵın «ilim»qatnas quralı bolǵan ádettegi tilge tiykarlanadı.Biraq ádettegi sóylew tilinde ańlatıw til sesleri arqalı bolsa, gúńelikler tilinde iske asadı. Solay etip til sesleri arqalı ańlatıwdan endi háreketler arqalı ańlatıwǵa kóshiriledi.
Adamzat jámiyeti rawajlanıuının házirgi dárejesinde oy-pikirdi bildiriwde qosımsha túrde ilim hám texnikanıń jetiskenlikleri ken qollanıladı. Bunday qosımsha tilge qońıraw hám gudok seslerinen baslap magnitofon, telefon, radio xem t.b.shekemgi qarım-qatnas jasawdıń texnikalıq quralları jatadı. Jazba qosımsha tilge belgili bir tilde jumsalatuǵın ádettegi grafikalıq jazıwdan basqa jerdemshi til retinde jumsalatuǵın qol álipbe-daktilologiya hám noqatlı álipbe jatadı.
Bulardıń dáslepkisi (qol álipbe-gúńelekler ushın),sońǵısı (noqatlı álipbe) soqırlar ushın altı noqattıń túrli kombinaciya járdeminde dóretilgen arnawlı álipbe 1829-jılı francuz alımı Lui Brayl tárepinen oylap tabılǵan edi.
Qosımsha til xızmetin Morze telegraf álipbesi,jol qádeleri tańbaları, bayraq raketalar menen xabarlaw,sonday-aq
túrli ilim tarawlarında (matematika, ximiya xem t.b.) jumsalatuǵın qosımsha tańbalar menen formulalar atqaradı.
Juwmaqlap aytqanda, pikir alısıw, sóylesiw arqalı qarım-qatnas jasaw seslik tilge tán qásiyet boladı dep esaplaw menen birge sǵan usaǵan xızmetin atqara alatuǵın basqa da qurallardıń olatuǵının umıtpaw kerek.Biraq ol qural da hesh waqıtta seslik tildiń ornın tolıq basa almaydı
Do'stlaringiz bilan baham: |
