7-Tema: Til nuqsanina iye balalardin’ mnistikaliq o’zgeshelikleri

7-Tema: Til nuqsanina iye balalardin’ mnistikaliq o’zgeshelikleri.

Indivinttin’ o’z ta’jiriybesin este saqlap qaliwi, este saqlawi ha’m keyinshelli oni ja’ne eske tu’siriwi eslew dep ataladi. Eslewde este saqlap qaliw, este saqlaw, eske tu’siriw ha’m umıtıw sıyaqlı tiykarg’ı protses o’z aldina ajiratip ko’rsetiledi. Bul protseslerdin’ ha’r biri o’z aldina erkin psixik qasiyet esaplanbaydi. Olar iskerlik dawaminda ko’rinedi ha’m sol iskerlik penen belgilenedi. Aniq bir materialdi este saqlap qaliw iskerlik protsesinde individual ta’jiriybe arttiriliwina baylanisli. Este saqlap qaling’an na’rseni keyinshelli o’tetug’un iskerliginde qollaniw ushın oni eske tu’siriw kerek. Ulli ustaz ha’m shipaker Ibn Sino s o’ylew ha’m este saqlawdin’ o’z ara baylanislilig’ına itibar bergen ha’m sonday degen edi: << Balalar birge bolg’anda ha’miyshe bir-biri menen so’ylesedi ha’m bunin’ menen o’z este saqlawdi ha’m s o’ylewlardi rawajlandiradi.

Este saqlawdin’ bir neshe tu’rleri bar: ko’rgizbeli-sezimli, so’zli- mavhum ha’m aralıq. Bul tu’rler insane joqari nerv iskerligi birinshi ha’m ekinshi signal du’zilislerinin’ o’z-ara qatnasina baylanisli boladi. Este saqlaw ol yamasa bul tu’rdin u’stemligi, asirese, insan o’miri ha’m iskerliginin’ tu’rleri ha’m sha’r-sharayatlarina baylanisli. Misali: Ko’rgizbeli- sezimli este saqlaw tu’ri ko’binese suwretshilerde ushrasadi. Ko’rgizbeli- sezimli este saqlaw ha’r tu’rli sezimlerdi eslep qaliwda qanday analizator o’nimli boliwina qarap parqlanadi. Sog’an qarap ha’reketlendiriwshi, ko’riw ha’m esitiw este saqlawin parqlaydi. Bul tu’rler o’z aldina ju’da kem ushraydi. Ko’p hallarda aralas tu’rin ushratiw mu’mkin: ko’riw-ha’reketlendiriwshi, ko’riw-esitiw, esitiw-hareketlendiriwshi.

Este saqlawdin’ buziliwi bas miy yarim sharinin’ disfunktsyasina, berilgen mag’lumatlardi tiklew ta’rtibindegi qiyinshiliqlar bolsa-on’ yarim shardin’ disfunktsyasi menen baylanisli.

S o’ylew toliq rawajlanbag’an balalar este saqlawi menen baylanisli mashqalalar menen G.S. Gummenaya, M.I. Belyajova, Y.F. Garkusha, O.N Usanova ha’m basqa alimlar shug’ullang’an. Bunday balalardin’ ko’riw este saqlaw ko’lemi diyerli normasinan parqlanbaydi.

S o’ylewi toliq rawajlanbag’an balalarda este saqlaw funktsyalarin tekseriw soni ko’rsetedi, olardin’ ko’riw este saqlawi normasinan hesh qanday parq qilmaydi eken.

Dizartrik balalarda geometric figuralardi eslep qaliw itimali ju’da’ az. Bunday balalarda bul jo’nelistegi pa’s na’tijeler qabil etiwinin’ buziliwi tu’rleri, ken’islik sezimlerdin’ boslig’i menen baylanisli. (I.T Vlesenko) . sonin’ menen birge esitiw este saqlaw kemshiliklerinin’ da’rejesi s o’ylew rawajlaniwinin’ paseyiwine alip keledi. A.R Luriya ha’m basqalardin’ <<10 so’z>> metodikasi ja’rdeminde balalar este saqlawi tekserilgende, s o’ylewida awir buzilislar bolg’an balalarda bir Qatar qasiyetler aniqlandi: olar shartlerdi orinlaw waqtinda asten mo’ljelge aladi ha’m olardin’ na’tiyjeleri kereginen pa’sirek boladi. Motor alalik balalar usi metodikag’a tiykarlanip tekserilgende, birinshi aytilg’annan keyin (esitip turip) tekg’ana 3-4 so’zdi qaytara aliwi ma’lim boldi, budan olar bir so’zdi bir neshe ma’rte qaytalawi mu’mkin yamasa taza so’zler menen almastiriladi. S o’ylewida kemshiligi bar balalar jol qoyilg’an qa’telerdi itibarg’a almaydi ha’m du’zetpeydi. Ba’rshe balalarda qatelerdi tuwirlaw birdey pa’s da’rejede boladi eken. Olar 10 minuttan son’ 5 so’zdi, erten’ine 1-3 so’zdi esleydi. Motor alaliya balalar ushın on so’zdin’ ortadag’I bo’limlerin eslew asirese qıyın o’tedi.

Mator alalik balalardin’ s o’ylewi normasinda rawajlang’an balalar menen salistirilg’anda, esitiw este saqlaw ha’m eslep qaliw o’nimdarlig’I motor alaliklarda ko’birek pas ekenligi ma’lim boldi. Motor alalik balalar tez-tez qiyin usillardi eslerinen shig’arip qoyadi eken (u’sh to’rt bag’anali), berilgen waziypalardin’ izbe-izligin almastiradi ha’m ayirim belgilerdi qaldirip qoyadi. Balalar jol-jobani aniqlaw maqsetinde s o’ylew baylanislarina su’yenbeydi. (L.I. Belyakova,Y.F. Garkusha, O.N. Usanova, E.L. Figeredo, 1991).

Iskerlik du’zilisinin’buziliwi jol-jobani shala ha’m uzik-juliq qabil etiw tekg’ana esitiw estesaqlawinin’ paseyiwi menen emes, balki diqqat qasiyetleri menende baylanisli.

Qayta eslewdegi jol qoyilg’an qatelerdi s o’ylew buziliwina iye balalar adette sezbeydi ha’m du’zetpeydi. Keshiktirilgen qayta eslew barshe s o’ylew nuqsanina iye balalar tu’rlerinde birdey to’men bolip shig’adi. Ma’selen: olar 10 minuttan keyin bes so’zdi, keying ku’ni 1-3 so’zdi qayta esleydi.

Sonday qilip, s o’ylewta kemshiliklerge iye balalarda to’mendegi este saqlaw qasiyetleri ku’zetildi: ko’riwp este saqlaw ko’lemi diyerli normaga tuwra keledi, geometric figuralardin’ este qaliwi budan bo’lek; esitiw este saqlawinin’ uliwma pa’seyiwi; keshiktirilgen qayta tiklewdin’ to’men da’rejesi; mazmunli, mantiqiy eslep qaliwdin’ nisbatan saqlaniwi.

Biraq bul tu’rdegi balalarda, bar bolg’an qiyinshiliqlarg’a qaramastan pikirlew, mantiqiy eslep qaliw imkaniyatları nisbatan saqlang’an boladi.

Este saqlawdi uyreniw uslubı. S o’ylew nuqsanına iye bolg’an balalardın’ este saqlawintekseriw ushın bir qansha metodikalar islep shıg’ılg’an. Olar balalarda qisqa mu’ddetli este saqlaw, uzaq mu’ddetli este saqlaw, mantiqiy ha’m mexanik este saqlawdin’ rawajlaniw da’rejesin u’yreniw ushın mo’ljellengen. Qisqa mu’ddetli este saqlawdi tekseriwde balag’a ko’rsetpe beriledi: <