Pán : Ximiya. Sáne

Download 101,7 Kb.

Sana	09.02.2022
Hajmi	101,7 Kb.
	#439231

Bog'liq
9-klkonspekt

Pán : Ximiya. Sáne _______________________________________________________________
_______________________________________________________________
Tema : 1. 2 § Elementler udayı tákirarlanatuǵın sisteması hám udayı tákirarlanatuǵın nızamı. Dáwir hám gruppalarda elementler ózgeshelikleriniń ózgeriwi. Atom yadrosı.
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset:
Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset:
Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı :
1869 -jılda orıs alımı D. I. Mendeleyev ximiyalıq elementlerdiń Udayı tákirarlanatuǵın nızamına tómendegishe tariyp berdi:
" Ápiwayı denelerdiń, sonıń menen birge, elementler birikpeleriniń forması hám ózgeshelikleri elementler atom salmaǵınıń ma`nisine udayı tákirarlanatuǵın túrde baylanıslı boiadi". Dmitriy Ivanovich Mendeleyev (1834-1907) Ullı orıs alımı. Udayı tákirarlanatuǵın nızam jańa ashılıwshısı. Elementler udayı tákirarlanatuǵın kestesiniń paydalanıw ushın qolay bolǵan dáslepki úlgisin usınıs etken.
Ø 1869 -jılda D. LMendeleyev udayı tákirarlanatuǵın nızamdı jańalıq ashtı. Udayı tákirarlanatuǵın nızam — tábiyaat nızamı hám ol tábiyaatda ámeldegi bolǵan baylanıslılıqlardı sáwlelendiredi. D. I. Mendeleyev tárepinen udayı tákirarlanatuǵın nızamnıń jańalıq ashılıwında elementler atom massaları menen ózgeshelikleri arasında óz-ara tıǵız baylanıslılıq bar ekenligi hár tárepleme úyrenip shıǵıldı. Bir qatar elementlerdiń oksidleri, tiykarları, kislotalaridagi valentliklari ózgeriwi tiykarında kesteler tuzdi. 9 -kestede birpara elementlerdiń eń zárúrli birikpelerindegi valentliklari belgilengen. D. I. Mendeleyev alıp barǵan ámeliy hám teoriyalıq izertlewleri tiykarında elementlerdiń atom massası artıp barıwı menen olardıń ózgeshelikleri de udayı tákirarlanatuǵın túrde ózgerip barıwın anıqladi.
vodoroddan baslap atom massaları artıp barıwı tártibinde jaylastırıp barsak, litiydan baslanıp hár toǵızınshı element birinshi elementtiń ózgesheliklerin tákirarlawı kórinedi. Udayı tákirarlanatuǵın nızam házirgi waqıtta tómendegishe tariyplanadi. — Ximiyalıq elementlerdiń hám olar payda etetuǵın ápiwayı hám de murakkah elementlardıń ózgeshelikleri sol elementler atom yadrosı zaryadına udayı tákirarlanatuǵın túrde baylanıslı.
1911-jılda ingliz alımı E. Rezerford atomlar bólindiytuǵın sharsimon bólekler bolıp tabıladı dep qarawshı ideyalardı biykar etdi hám atom dúzilisiniń planetar modelin usınıs etdi. Rezerford óz tájiriybeleri nátiyjelerine tıykarlanıp atom dúzilisiniń planetar modelin usınıs etdi. Ø Atom orayında oń zaryadlanǵan yadro bar. Ø Yadro átirapında keri zaryadlanǵan elektronlar háreketlenedi. Ø Atom yadrosınıń zaryadı san tárepten elementtiń tártip nomerine teń. Ø Yadro daǵı oń zaryadlı protonlar sanı elektronlar sanına teń.
Protonlar zaryadı +1, massası 1 ge teń bolǵan bólekshe bolıp, xp menen belgilenedi. Protonlar zaryadı hám massası 1 ge teń bolǵan vodorod atomining yadrosı bolıp tabıladı. Neytronlar zaryadsız bóleksheler bolıp, massası 1 ge teń. Neytron \n menen belgilenedi. Atom yadrosı átirapında keri zaryadlanǵan elektronlar háreket etedi. Elektronlardıń massası protonlarning massasınan 1840 ret kishi? sonday eken, onıń massasın ámelde esaplaw qıyın bolǵanlıǵı sebepli 0 dep alamız. zaryadı bolsa -1 bolǵan bóleksheler bolıp tabıladı. Elektrondı e menen belgileymiz. Atomning elektroneytral bólekshe ekenligin bilamiz. Sonday eken, atomlarda protonlar sanı elektronlar sanına teń dep ayta alamız. Ø Atom oń zaryadlanǵan yadrodan hám keri zaryadlanǵan elektronlardan shólkemlesken yadro qabıǵınan ibarat. Ø Ximiyalıq elementtiń tártip nomeri onıń atom yadrosı zaryadı menen sáykes keledi. Ø vodorod atomining yadrosında 1 proton baladı. Zaryadı +7, massası 1 a. m. b. Onıń yadrosı átirapında 1 elektron háreket etedi. Ø Atomning massası onıń yadrosı daǵı protonlar hám neytronlar jıyındısına teń: Ar=N + Z
N — neytronlar sanı, Z — tártip nomeri (ptotonlar sanı ). Sonday eken, atom oń zaryadlanǵan protonlar hám zaryadsız bólek-cha — neytronlardan ibarat yadrodan hám de protonlar sanına teń boigan sandaǵı yadro átirapında háreketlanu-vchi elektronlardan shólkemlesken elektroneytral bóleksheler bolıp tabıladı
Jańa temanı bekkemlew :
1. Udayı tákirarlanatuǵın nızamǵa D. I. Mendeleyev bergen tariypni aytıń. 2. Udayı tákirarlanatuǵın nızamnıń házirgi zaman tariypmi aytıń hám anıqlama berń. 3. Gorizontal qatarlarda elementler ózgeshelikleriniń ózgeriwin túsintiriń. 4. Elementtiń atom massası hám tártip nomeri arasında qanday baylanıslılıq bar. Element atomi yadrosı zaryadı menen -ne? 5. Kislorod menen payda etgen joqarı valentli birikpesinde elementtiń massa úlesi 38, 8% ni quraydı. Bul elementtiń tártip nomerin anıqlań. 6. Atom yadrosı qanday dúzilgen?

Uyge wazıypa beriw : 1. 2§ - konspekt qılıw. Elementler valent elektronları kvant sanların jazıw. (keminde 5 ta)

Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. Klass-9 4. 09. 2013 -sáne

Tema : 4-§. Ximiyalıq baylanısıwlardıń túrleri:kovalent (qutbsiz hám qutbli), ionlı baylanısıwlar.
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset:
Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset:
Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.
Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı : Ne nátiyjesinde qutbli hám qutbsiz kovalent baǵlar payda boladı?

Ximiyalıq elementlerdiń salıstırmalı elektrokernew bahalarına itibar bergen halda ximiyalıq birikpelerdi tómendegi 3 gruppaǵa bolıp alıwımız múmkin. 1. Elektrmanfiyliklari birdey bolǵan elementlerden, yaǵnıy áyne birdey element atomlaridan payda bolǵan elementlar : a) N2, F2, Cl2, Br2, J2, O2, N2 - ápiwayı elementlar ; b) Li, Na, K, Al, Fe, Cu, Zn - metallar. 2. Elektrmanfiyligi bir-birinen bir az parıq etetuǵın element atomlaridan ónim
bolǵan elementlar : HCl, HB2, HJ, H2 O, H2 S, NH3, CH4, PCl3, PCl5... 3. Elektrmanfiyligi bir-birinen keskin parıq etetuǵın element atomlaridan payda bolǵan elementlar : NaCl, K2 S, BaCl2, CaF2, Li2 O, MgO.... Ximiyalıq birikpelerdi payda etiwshi atomlar arasındaǵı elektronlardıń bólistiriliwine qaray ximiyalıq baylanısıwlardı tómendegi úsh túrge bolıw múmkin. Kovalent baylanısıwlar elektrmanfiyligi birdey yamasa bir birinen júdá az muǵdarda parıq etetuǵın atomlar arasında payda boladı. Mısalı, vodorod atomlarining óz-ara birigiwi nátiyjesinde H2 — vodorod molekulasınıń payda bolishini kórip shıǵamız. vodoroddıń eki atomi arasında payda bolǵan bir jup elektron esabına atomlar birikib H2 ni payda etedi. Nátiyjede vodorod atomlari turaqlı elektron konfiguratsiyaga iye boladı, yaǵnıy vodorod atomi sırtqı energetikalıq qabatı pıtken jaǵdayǵa ótedi.
— Atomlarning ulıwma elektron jupi jardeminde baylanısıwı kovalent baylanısıw dep ataladı. Atomlar ushın ulıwma bolǵan hár bir jup elektrondı 1 sızıqsha menen almastırıp jazıw da múmkin: O = O, N ≡ N.
Ximiyalıq baylanısıwda qatnasıw jetip atırǵan jup elektronlar sol elementtiń valentligini da ańlatadı : H : H — bir valentli atomlar; O :: O — eki valentli atomlar; N N — úsh valentli atomlar. vodorod xlorid — HCl molekulası payda bolishini kórip shıǵayıq Bunda, atomlar arasındaǵı ulıwma jup elektronlar elektrmanfiyligi úlkenlew bolǵan xlor atomi tárep jıljıǵan boladı, nátiyjede xlor atomi bólekan keri, elektrmanfiyligi kishilew vodorod atomi bolsa bólekan oń zaryadlanǵan boladı. — Elektrmanfiyliklari bir-birinen azmaz parıq etetuǵın atomlardan arasında ho tuberkulyoz bolǵan ximiyalıq baylanısıw kovalent qutbli baylanısıw dep ataladı.
Metallar óz sırtqı energetikalıq qabatlarındaǵı elektronların berip, oń zaryadlanǵan ionlarǵa ańsat aylanadı. Metallmaslar bolsa kerisinshe, sırtqı energetikalıq qabatına elektrondı ańsat qabıl etedi hám keri zaryadlanǵan ionlarǵa aylanadı. — Ionlar zaryadlanǵan bóleksheler bolıp tabıladı. — Atomlar elektron bergende yamasa elektron biriktirip alǵanda zaryadlanǵan bóleksheler, yaǵnıy, ionlarǵa aylanadı. — Atomning joǵatǵan hám qabıl etip alǵan elektronlar sanı iondıń zaryad muǵdarın belgileydi. — Keri zaryadlanǵan ionlar bir-birine tartıladı. — Ionlar arasında payda bolǵan ximiyalıq baylanısıw ion baylanısıw dep ataladı. — Ionlardıń óz-ara birigiwinen payda bolǵan elementlar ionlı birikpeler dep ataladı. Ionlı birikpelerge metallarning galogenler, kislorod, altıngugurt menen payda etgen birikpeleri kiredi. Mısalı, NaCl, KBr, CaJ2, Li2 O, Na2 S hám h.
— Bir atomning ximiyalıq baylanısıwda qatnasıw etpegen, yaǵnıy bólistirilmegen lectron jupi hám ekinshi atomning bos orbitalı ortasında payda bolǵan baylanısıw donor-akseptor yamasa kordinatsion baylanısıw dep ataladı.
Jańa temanı bekkemlew : 1. Ximiyalıq baylanısıwdıń qanday tiykarǵı túrleri ámeldegi? 2. Qanday bogianishni kovalent baylanısıw dep ataladı? 3. Qutbsiz kovalent baylanısıwdıń payda bolishini mısallar menen túsintiriń. 4. Qutbli kovalent baylanısıwdıń qutbsiz kovalent baylanısıwdan ayırmashılıǵın túsintirip beriń. 1. Ionlı baylanısıw dep qanday baylanısıwǵa aytıladı? 2. Ximiyalıq baylanısıwlardıń tiykarǵı túrleri arasındaǵı uqsawlıq hám ayrıqsha táreplerdi kórsetiń.
Uyge wazıypa beriw : 4 § - konspekt qılıw. Ximiyalıq baylanısıw turlriga 5 ten mısal jazıw

Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. Klass-9 -sáne:09. 09. 2013
Tema : 5-§. Elementler valent múmkinshilikleri hám olardıń oksidleniw dárejesi.
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset:
Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset:
Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.
Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler
Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.
Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.
Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Oqıwshılar menen qutlıqlaw.
2. O 'quvchilar dawamadini anıqlaw.
3. Sabaqǵa tayarlanıw.
Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.
Jańa temanı bayanı : • valentlik dep, element atomining basqa elementler atomlarining anıq sanın biriktirip alıw múmkinshiligine aytıladı.
Birpara elementler turaqlı jánelentlikka iye: Na, K, H mudami bir valentli; Ca, Mg turaqlı eki vaientli; Al mudami úsh valentli boladı. Kóp elementler o'zaruvchan valentlikka iye boladı. Mıs (ll)-oksidti vodorod menen qaytarıp mıs alınǵanda elementlerdiń oksidleniw dárejesi qanday ózgeredi? Qutbli kovalent hám ionlı birikpelerde ximiyalıq baylanısıwda qatnasıw jetip atırǵan elektronlar elektrmanfiyligi úlken atomga tárep jıljıǵan yamasa pútkilley ótip ketken boladı. Elektronlardı ózinden jıljıtgan atomlarni " elektron bergen" atomlar, elektronlardı ózine tartǵan atomlarni " elektron alǵan" atomlar dep ataladı. Atomlarning bergen yamasa alǵan elektronlar sanı sol atomning oksidleniw dárejesi dep ataladı. Eger element: 1 ta elektron bersa +1, alsa —1, 2 ta elektron bersa +2, alsa —2, 3 elektron bersa +3, alsa -3 oksidleniw dárejelerin payda etedi. Túsindirme: ionlardıń zaryadın jazıwda zaryad muǵdarı " +" yamasa "-" belgileriniń aldına jazıladı. Mısalı : SO2+, S2-, Al3+. Elementlerdiń oksidleniw dárejesin jazıwda bolsa oksidleniw dárejesi ma`nisi " +" yamasa " —" belgilerinen keyin jazıladı. Mısalı, Na+1, Al+3, S-2 hám taǵı basqa. Qutbsiz kovalent baylanısıwlı elementlar yaǵnıy ápiwayı elementlarda elementtiń oksidleniw dárejesi nolǵa teń, sebebi bunda atomlar arasında payda bolǵan ulıwma jup elektronlar hesh qaysı atomga tárep jıljımaǵan. Mısalı : H2, Cl2, N2, Sn, Fe.. Ximiyalıq birikpelerdi quraytuǵın atomlarning oksidleniw dárejeleri jıyındısı bárháma nolǵa teń boladı. Al2+3 O -2 2 (+3) + 3 (-2) = 0. Ximiyalıq elementlerdiń oksidleniw dárejelerin anıqlawda tómendegilerdi este tuting: • Ápiwayı elementlarda atomlarning oksidleniw dárejesi nolǵa teń. (N2, O2, Cl 2, N2, O3, P, S, C, Na, Mg, Al, Fe... ). • Metall atomlari bárháma oń oksidleniw dárejesine iye. • Metallmaslardan ftor tek -1 oksidleniw dárejesine iye. Qalǵan metallmaslar da keri, de oń oksidleniw dárejesin kórinetuǵın ete aladı. Mısalı, vodorod metallar menen payda etgen gidridlarida -1, qalǵan birikpelerde bolsa +1 oksidleniw dárejesin payda etedi. Kislorod atomi bolsa ftorga elektron beredi hám +2, qalǵan birikpelerinde -2 oksidleniw dárejesin payda etedi. Peroksidlarda bolsa -1 oksidleniw dárejesin kórinetuǵın etedi. Mısalı, H2 O2, H+1 - O -1 - O -1 - H+l. Tiykarǵı gruppasha elementleriniń joqarı oksidleniw dárejesi, sol elementtiń gruppa nomerine teń. Na+, Mg+2, Al+3, Si+4, P+5, S+6, Cl+7. • Qosımsha gruppasha elementleriniń joqarı oksidleniw dárejesi de gruppa nomerine teń boladı. Mısalı, marganes - Mn (+25) 2) B) 8+5) 2). Marganes vII gruppa elementi, sol sebepli Mn ni joqarı oksidleniw dárejesi +7. • Elementtiń tómen oksidleniw dárejesi segizden valent elektronlarınıń ayırmasına teń. Mısalı, altıngugurt vI gruppa elementi bolıp valent elektronı altı. Elementler oksidleniw dárejeleriniń ózgeriwi menen baratuǵın reaksiyalar oksidleniw-qaytarılıw reaksiyaları dep ataladı. Oksidleniw-qaytarılıw reaksiyalarında elektron alǵan element yamasa ion oksidleytuǵın, elektron bergen elementi ion qaytarıwshı dep ataladı. Oksidleytuǵın áyne ximiyalıq processda elektron alıp qaytarıladı. Qaytarıwshı áyne ximiyalıq processda elektron berip oksidlenedi. Ximiyalıq processlerde metallar mudami elektron beredi. Sonday eken, metallar mudamı qaytarıwshı. Metallmaslar (ftordan tısqarı ) bolsa ximiyalıq processlerde oksidleytuǵın da, qaytarıwshı da bolıwı múmkin. Ximiyalıq processlerde elementlerdiń alǵan yamasa bergen elektronları sanına qaray oksidleniw dárejeleri ózgeredi. Elementtiń oksidleniw dárejesi -3 ten +5 ke o'tsa: 1) 8 elektron beredi: 2) qaytarıwshı boladı ; 3) oksidlenedi; Elementtiń oksidleniw dárejesi +4 ten -2 ge o'tsa: 1) 6 elektron aladı ; 2) oksidleytuǵın boladı ; 3) qaytarıladı.
Jańa temanı bekkemlew : 1. valentlik hám ximiyalıq elementtiń oksidleniw dárejesi degende ne túsiniledi? 2. Elementtiń oksidleniw dárejesi qanday anıqlanadı?
Uyge wazıypa beriw : 5 § konspekt qılıw. Quramalı elementlar quramındaǵı elementlkarni oksidleniw dárejelerin tabıw.
Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. Klass-9 -sáne: 11. 09. 2013

Tema : 6 -§ ELEKTROLITIK DISSOTSIATSIYALANISH NAZARIYASI
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset:
Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset:
Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.
Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler
Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.
Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.
Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Qatnas. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.
Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.
Jańa temanı bayanı : Ne ushın elektrolitlarning suwdaǵı eritpesi yamasa suyıqlantirilgani elektr tokın ótkeredi, kerisinshe, elektrolitmaslarning suwlı eritpeleri elektr tokın ótkermeydi?
Bul sorawǵa juwaptı 1887-jılda shved alımı Svante Arrenius óziniń elektrolitik dissotsiatsiyalanish teoriyasında juwap bergen. Ol elektrolitlar salasında alıp barǵan ilimiy jumısları ushın 1903-jılda Nobel sıylıqına iye bolǵan. Elektrolitlar (duzlar, kislotalar hám de sıltılar ) — suwda eritilganda yamasa suyıqlantirilganda ionlarǵa ajraladi` : KCl ↔ K + + Cl − yamasa NaOH ↔ Na + + OH − Ionlar oń zaryadlanǵan (kationlar) yamasa keri zaryadlanǵan (anionlar) bólekler bolıp tabıladı. Olar bir atomdan yamasa bir neshe atomdan ibarat atomlar toparı bolıwı múmkin. Biraq atomlar menen ionlar bir-birinen keskin parıq etedi. Mısalı, natriy atomi, o'yuvchi qasiyetke iye bolıp kúshli qaytarıwshı, xlor atomi bolsa kúshli uwlı zat bolıp oksidleytuǵın bolıp tabıladı. Natriy hám xlor ionlarınan ibarat bolǵan palaw duzı sizge áp-áneydey tanıw. Ion baylanısıwlı birikpelerdiń suwda eritilganda ionlarǵa ajırasıwın tómendegishe túsindiriw múmkin. Ekenin aytıw kerek, palaw duzı qattı jaǵdayda elektr tokın ótkermeydi. Suwda eritilganda bolsa ionlarǵa ajraladi`. Óytkeni:
1. Palaw duzı kristallari ion baylanısıwlı birikpe bolıp, kristall tor túyinlerinde ionlar boladı (15-súwret).
2. Suw molekulası bolsa qutbli kovalent baylanısıwlı element bolıp, 16 -suwretde kórsetilgen sıyaqlı dúzilgen.
3. Palaw duzı suwda eritilganda 17-suwretde suwretlengen sxema tiykarında dissotsiatsiyalanadi.
Palaw duzı kristalınıń dúzilisi. Suw molekulasınıń qutbli kórinisi.
Sonday eken, eritpede palaw duzı kristallari suwdiń qutblangan molekulaları tásirinde erip gidratlangan ionlardı payda etedi. vodorod hám metallar elektron berip, ammiak bolsa óziniń jeke jup elektronı esabına proton biriktirip alıp kationlarga aylanadı (H+, Na+, Zn2+, Al3+, NH4+). Oń zaryadlanǵan ionlar elektr dáreginiń katodi tárep háreketlenedi (sol sebepli biz oń ionlardı kation deymiz). Keri zaryadlanǵan ionlar elektr dáreginiń anodi tárep háreketlenedi (sol sebepli biz keri zaryadlanǵan ionlardı anion deymiz). Elektrolitlar (duzlar hám sıltılar ) suyultirilganda da ionlarǵa ajraladi`. Óytkeni element suyultirilganda bólekshelerdiń tebranma háreketi kúsheyip olar arasındaǵı baylanısıw zaiflashib qaladı hám eletrolit ionlarǵa ańsat ajralıp ketedi. Kislotalar kúshli qutblangan molekulalar bolıp tabıladı, olar da suwda erigende ionlarǵa ajraladi`, biraq duzlar hám sıltılardıń suwda eriwinde júz bergen hádiyseden parq etedi.
vodorod xlorid suwda erigende molekulasındaǵı vodorod elektronın qaldırıp, suw molekulasına kóship ótedi. Nátiyjede xlorda 1 elektron artıqsha bolǵan xlor ionı hám 1 proton (vodorod atomining yadrosı ) qosılǵan H3 O+ (gidroksoniy) ionı payda boladı. Sonday eken, suwda HCl, HBr, H2 S, HNO3, H2 SO4 hám basqa kislotalar erigende H3 O+ (gidroksoniy) ionı payda boladı : H3 O+ ↔H++H2 O Gidroksoniy ionı suw hám vodorod ionın payda etedi. Donor-akseptor baylanısıw temasın úyreniw dawamında siz H3 O+ ni donor-akseptor baylanısıwlı element ekenligin úyrenip alǵansız.

Jańa temanı bekkemlew : Oqıwshılar menen soraw -juwap qılıw.

Uyge wazıypa beriw : 6 § konspekt qılıw. Temaǵa tiyisli másele islew.

Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. 9 - Klass -sáne: 16. 09. 2013

Tema : 7 § Metallmaslarga ulıwma xarakteristika.
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset:
Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset:
Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.
Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler
Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.
Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.
Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Qatnas. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.
Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.
Jańa temanı bayanı :
Atom qásiyetleri. Barlıq metallmaslar p-elementler esaplanadı (H hám He s-elementler). Ximiyalıq reaksiyalarda olardıń atomlari oksidleytuǵın ózgesheligin tastıyıqlay otirip, elektrondı biriktirip aladı. Elektronlardı biriktirip alıw ózgesheligi dáwirler boylap tártip nomeri artpaqtası menen artıp baradı, gruppalar boylap tártip nomeri artpaqtası menen azayıp baradı. Elektronlardı biriktirip alıw ózgesheligi tómendegi qatar boylap azayıp baradı :
F -+ 0 -+ Cl -+ N -+ S -+ C -+ P -+ H -+ Si
Fizikalıq ózgeshelikleri. Normal sharayatta birpara metallmaslar — gaz (vodorod, azot,
kislorod, ftor, xior), suyıq (brom), qattı (oitingugurt, uglerod, yad, fosfor hám b.)
jaǵdayda boladı. Metallmaslar ıssılıq hám elektr tokın jaman ótkeredi.
Ximiyalıq ózgeshelikleri. Tipik metallmaslar metallar menen ion bog'li birikpeler
ónim miladi (NaCI, CaO, FeS). Metallmaslar óz-ara tásirlashganda kovalent bog'li
birikpeler payda boladı (H, O — qutbli, NH, — polisii). Kisiorod menen kislotalı
oksidler, vodorod menen uchuvchan vodorodlı birikpeler ónim miladi.
Inert elementler. vIII gruppa bas gruppasha elementleri — geliy, neon, argon,
kripton, ksenon, radon metallmaslarga kirip, ulıwma inert gazlar (asi gaziar)
atı menen júritiledi.
Inert elementler sırtqı energetikalıq tekshelerinde 8 den elektron bolıp (geiiyda
2), júdá turaqlı. Sol sebepli inert elementlerdiń ximiyalıq tárepten aktivligi
kem. Olar óz-ara birikpeydi, vodorod hám metallar menen tásirlashmaydi. Tek
1962-jılda ksenon tetraftorid XeF, alıwǵa muvaffaq bólingen. Házirgi waqıtta
kripton, ksenon hám radonning ftor hám de kislorod menen bir neshe birikpeleri
alınǵan. Inert elementler molekulaları tek bir atomdan ibarat.

Jańa temanı bekkemlew :

Metallmaslar atomlari dúzilisindegi ulıwmalıq nede?
t2 aysi metallmas elektronlardı ańsat biriktiradi: a) uglerod yamasa azot; b) altıngugurt yamasa
fosfor; d) selen yamasa tellur; e) yad yamasa brom; f) kislorod yamasa xlor; g) azot yamasa
altıngugurt? Ne ushın?
Metallmaslar qanday elementler menen tásirlesedi? Bunda qanday tipdagi baǵ ónim
boladı?
Inert elementler haqqında neler bilesiz?
Inert elementler atomlari basqa metallmaslarnikidan nesi menen parq miladi?
Uyge wazıypa beriw : 7 § konspekt qılıw. Temaǵa tiyisli másele islew.
Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. 9 - Klass -sáne: 18. 09. 2013

Tema : 1- Qadaǵalaw jumısı. Ótilgen temalardı bekkemlew hám tákirarlaw.
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset:
Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset:
Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.
Qadaǵalaw forması : Test.
Paydalanǵan ádebiyat : Ximiya páninen ajıralmaslastırılgan oqıw programması tiykarında qadaǵalaw jumısların ótkeriw boyınsha metodikalıq usınıslar (7, 8, 9 -klass). Tashkent-2010 y. Ózbekstan Respublikası Tálim orayı.
Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek :: 1. Qutlıqlaw. 2. Qatnas. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.
Qadaǵalaw jumısın bayanı :
1. Al+3 ionınıń elektron formulası tómendegi qaysı formulaǵa muwapıq kelad?
A) 1 S2 2 S2 2 P4; B} 1 S22 S22 P63 S23 P1; C) 1 S22 S22 P6 ; 0} 1 S22 S22 P6 S2.
2. lzotonlarga tiyiwii tariypni kórsetiń.
A) Yadro zaryadları bir hil lekin atom massaları túrlishe bo'Igan eiementlar. 8) Massası óz-ara teń Iekin yadro zaryadiari hár xii bo'iqan elementler. C} Atom yadrosında neytronlar sanı bir hil bo'Igan elementler. D) Atom yadrosında neytronlar sanı túrlishe bo'Igan elemyntlar.
3. Quyudagi qay-qaysısıkmaning molekulasında baylanısıw qutbliligi eń kóp ańlatpalanadı?
A) vodorod sulfidda; 8) xlor molekulasında ; C) fosfinda; D) vodorod xioridda.
4. II-gruppa bas gruppasha elementleri barlıq birikpelerde qanday oksidleniw dárejesine iye? A) +3; B) +4; C} +2; D) +1.
5. Tómendegi ftorli birikpeler qatarında shep tárepten ońǵa tárep baylanısıwdıń ionlı ózgesheligi qanday ózgeredi? LiF; BeF2; BF3; CF4; NF3; OF2; F2.
A) artadı ; 8) aldın artıp keyin azayadı ; C) azayadı ; D} ózgermeydi.
6. Elektronlar háreketi neshe kvant sanı menen ańlatpalanadı?
A) 6 dane; 8) 4 ta; C) 3 ta; D) 2 ta.
7. Bog uzınlıǵı -atom yadroları arasındaǵı aralıqtıń muvozonat jaǵdayı qanday birlikte o'Ichanadi?
A) sm larda; 8) nm larda; C) m larda; D) I larda.
8. Kislorod peroksidlarda qanday oksidleniw dárejesine iye?
A) — 1; 8} — 3; C} 2; D} — 2.
9. Tómendegi qaysı elektrolit dissotsiyalanganda ionlarǵa eń kóp bóleklenedi?
A) xrom (II) nitrat ; 8) natriy karbonat ; C) aluminiy sulfat; D) kaliy sulfat.
10. Radioaktiv dárz ketiw dep nege aytıladı?
A) Qddiy elementlerdiń reaksiyaǵa kirisiwden jańa element payda bolıwı. 8) Radioaktiv elementlerdiń óz-ózinen radiaktiv nurlar shıǵarıwı nátiyjesinde jańa ximiyalıq element payda bolıwı. C) Radioaktiv elementlerdiń óz-ózinen radiaktiv nurlar shıǵarıwı nátiyjesinde
jańa ximiyalıq element payda bolmasligi. D} Radioaktiv elementlaming radioaktiv nurlar tásirinde dárz ketiwi.
11. Elementlerdiń qaysı qatarı atom radiusı artıp barıw tártibinde keltirilgen?
A) N, As, Sb; 8) C, N, O, F; C) Na, Be, AI, C; D) Li, Be, B, He.
32. Suw, suyıq ammiak, suyıq vodorod ftorid qanday baqqa iye?
A) Kovalent baqqa iye; 8) lon baqqa iye; C) vodorod baqqa iye; D) Metall baqqa iye.
13. Bir hil atomlardan ónim bo'Igan molekulalardaǵı atomlarning oksidleniw dárejesi neshege teń?
A) — 1; 8}0; C) 1; D) 2.
14. Azot gruppashası elementleriniń qaysı ózgesheligi bir-birine uqsaydı?
A}kimyoviy belgisi; 8) atom radiusı ; C) sırtqı tekshe degi elektrontar sanı ;D}tartib nomeri.
15. Tómendegi ush bólekshe: Ne0, Mg2 hám F- bir hil:
A) yadro zaryadına ; 8) massa sanına ; C) neytronlar sanına ; D} elektronlar sanına iye.

Uyge wazıypa beriw : Tákirarlaw. Temaǵa tiyisli másele islew.

Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. 9 - Klass -sáne: 23. 09. 2013

Tema : 8 § Uglerod gruppashası elementleriniń ulıwma xarakteristikası.
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset:
Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset:
Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.
Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler
Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.
Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.
Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Qatnas. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.
Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.
Jańa temanı bayanı :

Uglerod toparına C, Si, Ge, Sn, Pb elementleri kiredi.

° Uglerod toparı elementleri p-elementler shańaraǵına tiyisli.
° valentligi II hám Iv ga teń.
° Joqarı oksidleniw dárejesi +4.
birikpeleri kislota ózgesheligin da, tiykar ózgesheligin da kórinetuǵın etpesligi uglerod -
vodorod, kremniy — vodorod baǵlarınıń elementlerdiń jaqın elektrokernew
bahalarına iye ekenlikleri nátiyjesinde kem qutblanganligi, metan hám silan
molekulalarınıń qutbsizligi menen anıqlama bernedi.
° Uglerod — tiri tábiyaattıń tiykarı bolıp tabıladı.
° Uglerod tábiyaatda sap halda hám karbonat mineralları formasında ushraydı.
° Almaz hám grafit — ugleroddıń allotropik shall ózgerisleri bolıp tabıladı.
° Karbin — ugleroddıń jasalma allotropik shall ózgeriwi bolıp tabıladı.

Jańa temanı bekkemlew :

Uglerod toparı elementleriniń vodorodlı uchuvchan birikpelerindegi valentligi
hám oksidleniw dárejesi qanday?
Uglerod toparı elementleriniń joqarı oksidleri formulaların jazıń.
Uglerod toparı elementlerinen binning uchuvchan vodorodlı birikpesiniń geliyga
salıstırǵanda qısıqlıǵı 8 ge teń. Bul birikpediń formulasın anıqlań.
Uglerod toparı elementleriniń atomlarida nesheden toq elektronlar boladı?

Uyge wazıypa beriw : 8 § konspekt qılıw. Temaǵa tiyisli másele islew.

Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. 9 - Klass -sáne: 25. 09. 2013

Tema : 9§ Ugleroddıń udayı tákirarlanatuǵın sistema daǵı ornı, atom dúzilisi.
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset:
Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset:
Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.
Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler
Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.
Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.
Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Qatnas. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.
Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.
Jańa temanı bayanı :
Magnezit MgCO, Dolomit MgCO, 'CaCO, CaCO, BaCO, FeCO, Almaz, gvafit, ko'miv, ovganik elementlav Jasalma almaz alıwda Adsorbent retinde Metil spirti alıwda CaC, alıwda Elektrod tayarlawda Udayı tákirarlanatuǵın sistemada uglerod elektronlardı ańsat beretuǵın hám elektronlardı ańsat qabıl etiwshi elementler arasında jaylasqan. vodorodlı birikpelerinde (CH,)
uglerod tórt valentlilikni kórinetuǵın miladi. Oń oksidleniw dárejesi bolsa +2 hám +4 (CO hám CO,). Uglerod tábiyaatda erkin halda hám birikpeler quramında ushraydı. Minerallar quramında, tiykarınan, karbonat kislota duzları jaǵdayında boladı, mısalı, kalsit (hák tas ) CaCO, hám dolomit CaCO, 'MgCO, lar karbonat kislota duzları bolıp tabıladı. Hawada uglerod karbonat angidrid — CO, (uglerod (Iv)-oksid) formasında ushraydı. Uglerod — tiri tábiyaat, ósimlik hám haywanot áleminiń hám de Almazdıń elektron kómir, neft, torflar tiykarın tashkil miladi. Uglerod erkin halda grafit hám almaz formasında ushraydı. Olar atom kristall torlı qattı elementlar bolıp tabıladı. Kristall tor dúzilisi fizikalıq ózgeshelikleri menen parq miladi.
Almaz — tábiyaat daǵı eń qattı element bolıp tabıladı. Taza almaz reńsiz, tınıq, nur sındırıw ózgesheligi kúshli, jıltır kristall dúzilisine iye. Almazda uglerod atomlari arasındaǵı baǵ birdey hám hár bir atom tórtew basqa atomlar Almaz buraw. menen tetraedr úshlerine jónelgen kovalent baǵ ónim miladi. Almaz ıssılıqtı jaqsı ótkeredi, lekin electr tokın derlik ótkermeydi. Almazdıń iri, tınıq kristallari brilliantlar jaǵdayında qayta isletilinip, qımbat bahalı zergerlik buyımları tayarlawda isletiledi. Texnikalıq almaz jasalma usılda alınadı. Odan texnikada abraziv qurallar, ayna kesiw, metallarga hám basqa qattı materiallarǵa ishlov bensh úskeneleri tayarlanadı. Grafit — metall jıltırlıǵına iye bolǵan, Grafitning elektron jumsaq, qara reńli kristall element. Grafitda uglerod atomlari qatlamlar jaǵdayında jaylasadı. Bir qatlam tegisliginde jaylasqan uglerod atomlari arasındaǵı baqdan, qatlamlararo uglerod baǵları kúshsizroqligi ushın qattı júzege ishqalanganda grafit jemiriledi. Odan qurǵaqlay surkov quralı retinde, elektrodlar, qálemler óndiriste paydalanıladı. Aǵash kómiri (pıste kómir), koks, haywan kómiri, qurım grafitning júdá mayda kristallari kompleksinen ibarat boladı.
Karbin — ugleroddıń jasalma alınǵan allotropik shall ózgeriwi bolıp, atomlar sızıqlı dúzılıwda baylanısqan. Karbinning eki túri bolıp, poliin dúzilisinde uglerod atomlari yakkaboǵ hám uchbog' aralas baylanısqan boladı : — C— = C — C— = C — C-=C — C— = C — ( — C-=C — ) „' polimetilen dúzilisinde uglerod atomlari qosbog'lar arqalı baylanısqan boladı : =C=C=C=C=C=C=C=C= (=C=C=); karbinning qısıqlıǵı hám qattılıǵı grafitnikidan joqarı, almaznikidan kishilew. Karbin ximiyalıq inert, qara untaq, yarım ótkezgish ózgesheligine iye element. Ftdleren — ugleroddıń 80-jıllar aqırlarında jańalıq ashılǵanlıq allotropik shall ózgeriwi. 80 nen artıq uglerod atomlarining 20 ta oltiburchak hám 12 beshburchakdan ibarat ikosaedr formasında bar. Ol gazsimon ugleroddıń qattı jaǵdayǵa ótiwinde az muǵdarda payda boladı. Hawa quramındaǵı karbonat angidriddiń uglerodı fotosintez processinde ósimlikler tárepinen ózlestiriledi. Bunda organikalıq elementlar payda boladı hám kislorod ajralıp shıǵadı. 0'simliklar quramındaǵı uglerod haywan organizmlerine ótedi. Toshko'mir,
neft, yonuvchi tábiy gazlar ósimlikler hám haywanlar qaldıqlarınan payda bolǵan. 0'simlik hám haywanlar dem alıwı, turmıslıq iskerligi nátiyjesinde, toshko'mir, neft,
tábiy gazlardıń janıwınan, vulqanlar otilishidan, mineral dereklerdiń unırawınan
uglerod karbonat angidrid formasında atmosferaǵa qaytadı.
Taw jınıslarınıń unırawında hawa daǵı karbonat angidrid olarǵa birikib, taǵı
minerallar ónim miladi. Uglerod atomlari tábiyaatda mudami bir elementtan basqasına
ótip turadı.
Jańa temanı bekkemlew :
Uglerod tábiyaatda qanday jaǵdayda ushraydı?
Almaz, grafit, karbinning qanday ózgesheliklerin bilesiz?
Grafitni temir menen suyıqlantirilganda ne payda boladı?
Almaz hám grafit qayerlarda isletiledi?
Uyge wazıypa beriw : 9 § konspekt qılıw. Temaǵa tiyisli másele islew.

Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. 9 - Klass -sáne: 30. 09. 2013

Tema : Ugleroddıń fizikalıq hám ximiyalıq ózgeshelikleri
Sabaqtı maqseti: 1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset: Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset:
Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.
Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler
Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.
Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.
Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Qatnas. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.
Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.
Jańa temanı bayanı : Tábiyaatda tarqalıwı. Uglerod tiri organizmlerdiń tiykarǵı strukturalıq bólegi bolıp tabıladı. Neft, tábiy gaz, torf, kómir, yonuvchi slanes sıyaqlı paydalı qazilmalar ugleroddıń hár qıylı birikpeleri bolıp tabıladı. Ásirese toshko'mir uglerodqa eń bay tábiy paydalı qazilma bolıp tabıladı. Jer sharında júdá kóp tarqalǵan hák tas CaC03 hám dolomit CaC03 MgC03 lar da ugleroddıń tábiy birikpeleri bolıp tabıladı. Ugleroddıń Jer qabıǵı daǵı muǵdarı 0, 023% ni quraydı. Atmosferasında karbonat angidrid ushraydı, ol ósimliklerdiń jasıl japıraqlarında fotosintezlanib hár qıylı daǵı uglevodlarga aylanadı. 6 C02 + 6 H20 = C6 H1206 + 602 Fotosintez nátiyjesinde payda bolǵan C6 H1206 dan ósimliklerdiń denesin (poya, aǵash ) quraytuǵın selluloza, kraxmal (biyday, salı, kartoshka ), disaxaridlar (qumshekerqamishda, qant láblebinde), glukoza hám fruktoza (miywelerde, júzimde) payda boladı. Ózbekstan kómir rezervleri boyınsha Oraylıq Aziyada ekinshi orında turadı.
Kómir Angren, Sharg'un hám Boysun kánlerinen qazib alınadı.
Ózbekstanda kómirdiń geologik rezervleri 2 milliard tonnadan artıq.
Fizikalıq ózgeshelikleri. Uglerod hár qanday allotropik forma ózgeriwinde de hidsiz, ta'msiz, qıyın suyıqlanatuǵın hám ádetdegi erituvchilarda erimeytuǵın element. Suyıqlanıw temperaturası 3550°C (almaz ), qaynaw temperaturası 4830°C (sublimatlanadi); qısıqlıǵı 3513 kg/m (almaz ), 2260 kg/m3 (grafit); izotop sanı 8 (9 -»16 ). Aclsorbsiya. Pısteko'mir joqarı adsorbsiyalovchi qasiyetke iye. Adsorbsiya qábileti maydan maydanına baylanıslı boladı. Ko'miming adsorbentlik ózgesheligin kúsheytiw ushın onı oǵada qızigan suw bug'i menen aktivlestirıledi. Bunda kómirdiń gewek boslıqlaiini to'ldiiib turǵan elementlar shıǵarıp jiberilip, jutıw maydanı asırıladı. Aktivlestirilgen kómir hawa daǵı hám gazlar qospası daǵı uchuvchan uwlı zatlı elementlardı jutıwda (protivogaz); insan organizminen zıyanlı elementlami tazalawda (qandı, as sińiriw shólkemlerin tazalaw ); azıq-túlik ónimlerin (may-maylardı ) tazalawda isletiledi. N. D. Zelinskiy birinshi jáhán urısı jıllarında uwlı zatlı ximiyalıq elementlarǵa qarsı aktivlashtiiilgan kómirden paydalanıp, protivogazni oylap tabıw etdi. Zelinskiyning bul jańa ashılıwları júz mińlaǵan jawıngerler ómirin saqlap qaldı. Ximiya sanaatında katalizatorlar retinde isletiledi.
Ximiyalıq ózgeshelikleri. Ádetdegi temperaturada uglerod onsha aktiv emes. Qızdırılǵanda kóplegen elementlar : kislorod, altıngugurt, azot, metallar, metall oksidleri menen tásirlesedi; uglerod ftor menen tikkeley tásirlesedi (basqa galogenler menen tásirlashmaydi). 2 F, + C = CF4 (uglerod (Iv)-ftorid) Kislorod menen ximiyalıq reaksiyaǵa aralasıp eki qıylı oksid payda etedi: C + 02 = C02 + 412 kJ; C02 + C = 2 CO-160 kJ 900-1000°C temperaturada altıngugurt menen birikadi: C + 2 S = CS2 Azot atmosferasında eki grafit elektrodı arasında elektr yoyi razryadı ótkerilgende, clisian (CN), payda boladı : 2 C + N2 = (CN), Metallar uglerod menen karbidlar payda etedi: Ca + 2 C = CaC2 Karbidlar ugleroddıń metall oksidleri menen tásirlashuvida da payda boladı : 2 A1203 + 9 C = A14 C3 + 6 CO CaO + 3 C = CaC2 + CO
Birpara metall karbidlari suw yamasa kislotalar menen tásirlesedi hám bunda ugleroddıń túrli quram daǵı vodorodlı birikpeleri (asetilen, metan) payda boladı : CaC, + 2 fi, 0 = Ca (OH), + C, H, (asetilen) Al4 c3 + 12 HC1 = 4 A1 C13 + 3 CH4 (metan) Aralıq metallar karbidlari (titan, volfram, temir, nikel hám b.) qımbat bahalı ózgesheliklerge: elektr ótkezgishlik, qattılıq, joqarı temperaturalarǵa shıdamlılıq, ximiyalıq turaqlılıq sıyaqlı ayrıqshalıqlarǵa iye. Si02 ni grafit menen elektr pechida qaytarılǵanda kremniy karbid - júdá qattı, suyıqlanmaydigan, ximiyalıq turaqlı element - karborund alınadı : Si02 + 3 C = SiC + 2 CO Uglerod - kúshli qaytarıwshı. Metall oksidleri menen tásirlashganda metallarni erkin halǵasha qaytaradı : CuO + C = Cu + CO
Jańa temanı bekkemlew : C-dıń allatropik kórinisleri, ugleroddıń ximiyalıq birikpeleri …
Uyge wazıypa beriw : 9 § konspekt qılıw. Temaǵa tiyisli másele islew.
Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. 9 - Klass -sáne: 2. 10. 2013

Tema : Ugleroddıń eń zárúrli birikpeler
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset:
Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset:
Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.
Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler
Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.
Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.
Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Qatnas. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.
Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.
Jańa temanı bayanı :
Hák tastan ximiyalıq usıllar menen qanday ónimler alıw múmkin?
Ugleroddıń organikalıq bolmaǵan birikpeleri tábiyaatda keń tarqalǵan bolıp, kóplegen minerallar, taw jınısları, hawa quramındaǵı karbonat angidrid formasında ushraydı. Ugleroddıń organikalıq bolmaǵan birikpelerinen ayırımları xalıq xojalıǵınıń túrli tarawları ushın zárúrli shiyki zat bolıp esaplanadı. Ugleroddıń organikalıq birikpelerisiz insannıń ómirin oyda sawlelendiriw qıyın. Olardan eń áhmiyetlileri ugleroddıń vodorod menen payda etgen birikpeleri uglevodorodlar dep ataladı hám olar túrlishe quramǵa iye boladı. Biz olardı organikalıq ximiya stulda úyrenemiz.
Uglerod kislorod menen eki oksid: uglerod (Il)-oksid CO hám uglerod (Iv)- oksid C02 payda etedi. Olardıń keńislikdegi dúzılıwları sızıqlı kóriniske iye (C=0 hám 0=C=0).
Uglerod (Il)-oksid CO (iyis gazı ) - reńsiz, hidsiz, oǵada uwlı zatlı, hawadan jeńil, suwda kem eriytuǵın gaz. Bıyparq oksidler klasına tiyisli. Uglerod (Il)-oksid uglerod (Iv)-oksiddiń hawa jetiwmegen sharayatta, 450°C den joqarı temperaturada qozlanıp turǵan kómir menen tásirlashishidan payda boladı :C02 + C = 2 CO -160 kJ Hawada hám kislorodta uglerod (Il)-oksid moviy reń jalın payda etip janadı :2 CO +02 = 2 C02 + 572 kJ Uglerod (Il)-oksid de uglerod sıyaqlı qaytarıwshı bolıp tabıladı. Ol 300-1500°C de metallaming oksidlerin metallargacha qaytaradı : FeO + CO = Fe + C02 2 CO +Sn02 = 2 C02 + Sn Iyis gazı qan quramındaǵı gemoglobin menen kislorodqa qaraǵanda ańsat biiikadi. Bunıń nátiyjesinde organizmdiń kislorod menen támiyinleniwi qıyınlasadı. Bunday jaǵdayda uzaq waqıt iyis gazınan nápes alınsa, ólimge alıp keledi. Ugleroddıń bul oksidinen sanaatda metallarni metall oksidlerinen qaytarıp alıwda, jasalma janar maylaming strukturalıq bólegi retinde, organikalıq sintezda paydalanıladı.
Uglerod (Iv)-oksid CO, (karbonat angidrid) reńsiz, hidsiz, hawadan salmaqli gaz. Karbonat angidridti hawaǵa salıstırǵanda qısıqlıǵı 1, 52 ge teń. 5, 76'106 Pa hám 20°C de reńsiz suyıqlıqqa aylanadı. Bul suyıqlıq puwlanǵanda kóp muǵdarda ıssılıq jutıladı hám karbonat angidrid aq qattı massa (qurǵaqlay muz) ga aylanadı.
Alınıwı. Laboratoriyada uglerod (Iv)-oksid kalsiy karbonat (por, hák tas bóleksheleri, marmar) ga xlorid kislota tásir ettirib alınadı :CaC03+ 2 HC1 CaCl2+ CO, T + H, 0
Sanaatda hák tastı kuydirib alınadı :CaC03 CaO + C02|
Tábiyaatda hay von hám ósimliklerdiń dem alıwında, organikalıq qaldıqlardıń shırıwında, janıw processlerinde payda boladı. Karbonat angidrid kislotalı oksid ózgesheligin kórinetuǵın etedi. Ol suwda erip, karbonat kislota payda etedi:
C02 +H20 = H2 CO3 Metall oksidleri hám tiykarlar menen reaksiyaǵa aralasıp tnz payda etedi: 2 NaOH + C02 = Na, C03 + H20 NaOH + C02 = NaHC03 CaO + C02 = CaC03 Ohakli suw arqalı karbonat angidrid ótkerilgende, ılaylılanıw gúzetiledi (CO, ushın sapa reaksiyası ): Ca (OH) 2 + C02 = CaC03 l + H20 Janıwǵa járdem bermeydi. Birpara elementlargina, mısalı, magniy ol jaǵdayda janıwı múmkin: 2 Mg + CO, = 2 MgO + C
Isletiliwi. Sanaatda soda (ishimlik sodasi, kir soda, texnikalıq soda) alıwda, organikalıq kislotalar sintezida, órtni óshiriwde, gazlanǵan ishimlikler tayarlawda isletiledi. Qurǵaqlay muzdan azıq-túlik ónimlerin suwıq saqlawda paydalanıladı.
Jańa temanı bekkemlew : C-dıń tábiyaat daǵı birikpeleri, valentligi, duzları.
Uyge wazıypa beriw : 9 § konspekt qılıw. Temaǵa tiyisli másele islew.
Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. 9 - Klass -sáne: 7. 10. 2013

Tema : Karbonat kislota hám karbonatlardıń ózgeshelikleri
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset:
Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset:
Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.
Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler
Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.
Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.
Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Qatnas. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.
Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.
Jańa temanı bayanı :
Karbonat kislota hám karbonatlardıń ayriqsha ximiyalıq ózgeshelikleri qanday?
Karbonat kislota ti, C03 - biyqarar element bolıp, tek suwlı eritpelerdagina ámeldegi bóle aladı.
H2 O + co2 = H2 CO3
H2 C03 - kúshsiz, eki negizli kislota. Suwlı eritpesinde eki basqıshda dissotsiatsiyalanadi:
H2 C03 = HC03 + H+ HC03 = H+ + CO 2
Karbonat kislota tek sıltıiy hám sıltıiy-jer metallari oksidleri hám gidroksidlari menen tásirlesedi. Onıń orta duzları karbonatlar. K, C03 - kaliy karbonat, CaC03 - kalsiy karbonat ; ashqıltım duzları giclrokarbonatlar. KHC03 - kaliy gidrokarbonat, Ca (HC03),- kalsiy gidrokarbonat dep ataladı.
H2 C03 + CaO = CaC03 l + H20 H, C03 + 2 NaOH = Na, C03 + 2 H, 0
Kislota mol bolǵanda ashqıltım duz payda etedi:H, C03 + NaOH = NaHC03 + H, 0
Sıltıiy metallar hám ammoniy karbonatlar, barlıq gidrokarbonatlar suwda erip, gidrolizga ushraydı ; basqa karbonatlar suwda erimeydi. Kúshli kislotalar karbonatlar, gidrokarbonatlarga tásir etkende karbonat angidrid ajralıp shıǵadı :Na2 C03 + 2 HC1 2 NaCl+ C02| + H20 Ca (HC03) 2 + 2 HC1 CaCl2 + 2 C02| + 2 H20
Bul reaksiyalardıń qısqartirilgan ionlı teńlemeleri tómendegishe boladı :
CO-; + 2 H+ C02 t + H20 : HC03+ H+ C02| + H20
Natriy karbonat Na, C03 - suwsızlantirilgan soda jasalma túrde alınadı hám shıyshe, sabın alıwda, qaǵaz, toqımashılıq, neft sanaatında, turmısda isletiledi.
Natriy gidrokarbonat NaHC03 - ishimlik sodasi medicinada, nan ónimleri tayarlawda, ot óshiriw ballonlarini zaryadlawda isletiledi.
Jańa temanı bekkemlew : soda islep shıǵarıwdı ususllarini sanang. NaHCO3, Na2 CO3
Uyge wazıypa beriw : 9 § konspekt qılıw. Temaǵa tiyisli másele islew.

Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. 9 - Klass -sáne: 9. 10. 2013

Tema : 1-ámeliy jumıs Uglerod (Iv)-oksid payda etiw jáne onıń ózgeshelikleri menen tanısıw

Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. 9 - Klass -sáne: 14. 10. 2013

Tema : Ǵárezsiz sheshiw ushın másele hám shınıǵıwlar

Uyge wazıypa beriw : Tákirarlaw. Temaǵa tiyisli másele islew.

Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova
Pán : Ximiya. 9 - Klass -sáne: 16. 09. 2013

Tema : Kremniy. Kremniyning udayı tákirarlanatuǵın sistema daǵı ornı hám atom dúzilisi

Isletiliwi Kremniyli po 'latlar Elektron sxemalar Fotoelementlar Karborund Keramika

Kremniy udayı tákirarlanatuǵın sistemanıń úshinshi dáwiri tórtinshi gruppa bas gruppachasida 14-tártip nomeri menen jaylasqan, p-elementler shańaraǵına kiredi. Salıstırmalı atom massası 28, 086 ǵa teń. Sırtqı elektron tekshesinde tórtew elektron tutadı. Udayı tákirarlanatuǵın sistemada kremniy elektronlardı ańsat beretuǵın hám elektronlardı ańsat qabıl etiwshi elementler arasında jaylasqan. vodorodlı birikpesinde SiH4 kremniy tórt valentlilikni, oksidleniw dárejesin kórinetuǵın etedi. Joqarı oksidleniw dárejesi bolsa +4 (SiO,). Atomlarning tóte elektrmanfiylikka iye ekenlikleri
nátiyjesinde Si-H baǵınıń kem qutblanganligi, molekulanıń qutbsizligi besinshi, altınshı, jetinshi gruppalar bas gruppashaları elementlerinen ayrıqsha túrde kremniyning vodorodlı birikpesi kislotalı yamasa tıyanaqlı ózgesheliklerdi kórinetuǵın etpesligiga sebep boladı.
Tábiyaatda tarqalıwı hám biologiyalıq áhmiyeti. Jer qabıǵında tarqalıw tárepinen kisloroddan keyingi ekinshi orında turǵan kremniyning massa úlesi 27, 6% ni quraydı. Kremniy tábiyaatda tek birikpeler jaǵdayında ushraydı. Kremniy tábiyaattıń tiykarǵı elementi bolıp tabıladı. Kópshilik taw jınısları (gneyslar, granitler, bazaltlar) hám minerallar (kvars, atız shpatlari, qum, sazlar ) kremniy birikpelerinen shólkemlesken. Kremniy ayırım ósimlikler poya hám japıraqları, qus párleri hám haywan júni quramına kiredi.
Alınıwı hám isletiliwi. Kremniy (Iv)-oksidti magniy, aluminiy yamasa uglerod menen qaytarıp kremniy alınadı :
Si02+2 Mg=2 Mg0+Si Si02+2 C=2 C0+Si
Kremniy kóplegen eritpeler alıwda isletiledi. 4% kremniy tutqan polat ańsat magnitlanıw ózgeshelikine iye bolıp qaladı. Odan transformatorlar, dvigateller, generatorlar (elektrotexnik polat ) tayarlanadı. 16% hám odan artıq kremniy tutqan polat (kislotaǵa shıdamlı polat ) ximiya sanaatında apparat hám úskeneler tayarlawda isletiledi. Kristall jaǵdayındaǵı taza kremniy radio- hám elektrotexnikada yarım ótkeriwshi retinde isletiledi. Olar Quyash nurın elektr energiyasına aylantıradı. Kremniyli quyash batareyaları kosmik apparatlarda energiya deregi retinde qollanıladı.
Jańa temanı bekkemlew : tábiyaatda Si qanday tarqalǵan, shıyshe strukturalıq bólegin …
Uyge wazıypa beriw : 9 § konspekt qılıw. Temaǵa tiyisli másele islew.

Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. 9 - Klass -sáne: 21. 10. 2013

Tema : Kremniyning ózgeshelikleri. Zárúrli birikpeleri

Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset:
Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset: Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.
Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler
Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.
Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.
Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Qatnas. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.
Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.
Jańa temanı bayanı :
Fizikalıq hám ximiyalıq ózgeshelikleri. Kremniy sırtqı kórinisinen metallarga uqsap ketedi. Kristall kremniy kúlreń - polat reńli, metall jıltırlıǵına iye element. Suyıqlanıw temperaturası 1420°C, qaynaw temperaturası 2355°C; qısıqlıǵı 2329 kg/m3; izotop sanı 11 (24—>34);Uglerodqa qaraǵanda kremniyda metallmaslik ózgeshelikleri kúshsizlew kórinetuǵın boladı, sebebi, onıń atom radiusı úlkenlew hám sırtqı elektronlar yadrodan uzaǵıraqta jaylasqan. Kúshli qızdırılǵanda kremniy hawada janıp ketedi hám kremniy (Iv)-oksidti payda etedi:Si+02=Si02 Qızdırılǵanda kremniy xlor, brom hám altıngugurt menen de tásirlesedi: Si+2 Cl2=SiCl4 Si+2 Br, =SiBr4 Si+2 S=SiS2 Kremniyning galogenli hám altıngugurtli birikpeleri gidrolizga ushraydı :SiCl4+2 H20= Si02+4 HC1 SiS2+2 H20= Si02+2 H2 S Kremniy joqarı temperaturada uglerod menen birikadi hám júdá qattı birikpe- karborand (kremniy karbid) ni payda etedi:Si + C = SiC Karborunddan tegislew hám párdazlaw tasları tayarlanadı. Qızdırılǵanda kremniy kóplegen metallar (Mg, Ca, Cr, Mn, Fe hám b.) menen silitsidlar payda etip birikadi: Si+2 Mg=Mg, Si Metall silitsidlariga kislotalar tásirinde kremnevodorod SiH4- silan payda boladı :Mg, Si+4 HCl=2 MgCl, +SiH4 Silan - reńsiz gaz, kúshli qaytarıwshı, hawada óz-ózinen jalınlanıp ketedi: SiH4+20, =Si0, +2 H, 0+1427, 2 kJ Silandan tısqarı taǵı bir qansha kremnevodorodlar da ámeldegi, olardıń ulıwma formulası SinH2 n+2, bul jerde n<8. Silanlar metan qatarı uglevodorodlarga uqsas bolıw menen birgelikte kremniyning uglerodqa salıstırǵanda metallmaslik ózgesheligi kúshsizleniwi nátiyjesinde, Si-H hám Si-Si baǵınıń kúshsizleniwi sebepli olardan kóre kúshli reaksion qábiletke iye. Kislotalar menen tásirlashmaydi. Sıltılaming suyıqlanmasi hám eritpeleri menen tásirlesedi: Si+2 Na0 H+H, 0=Na, Si03+2 H, t Si+20 H~+H, 0=Si0-32+2 H, t Eń zárúrli birikpeleri. Kremniy (Iv)-oksid Si02 - qattı, qıyın suyıq - lanuvchan, atom kristall torlı, suwda erimeytuǵın element. Tábiyaatda kvars mineralı jaǵdayında ushraydı. Kvarstıń tınıq, reńsiz kiistalini taw xrustali dep da ataladı. K re men, agat, yashma, qum - kvarstıń forma ózgerisleri esaplanadı. Kislotalı oksid ózgesheligine iye bolıp, sıltılar, sıltıiy metallar karbonatlar hám tıyanaqlı oksidler menen qosıp suyıqlantirilganda kremniy kislota duzları - silikatlarni payda etedi:Si0, +2 Na0 H=H, 0+Na, Si03 Si0, +Na, C03=C0, +Na, Si03 Si0, +Ca0=CaSi03 Ftorid kislotadan basqa kislotalar menen tásirlashmaydi. Ftorid kislota tásirinde gazsimon kremniy ftorid SiF4 payda boladı :Si0, +4 HF=2 H10+SiF4 t Suyıqlantirilgan kvarstan ultrafioletoviy nurni ótkeriwshi hám kishi keńeyiw koefficiyentine iye bolǵan kvars áynegi islep shiǵarıladı. Kvarstıń suyıqlanıw temperaturası 1500°C átirapında. Sol sebepli kvars aynasın joqarı temperaturalı sharayatlarda isletiw múmkin. Kvarstan sınap lampaları hám ximiyalıq laboratoriya ıdısları tayarlanadı. Metakremniy kislota jáne onıń duzları. Metakremniy kislota H2 Si03 eki negizli kúshsiz kislota bolıp, karbonat kislotadan da kúshsiz bolıp tabıladı. Sol sebepli karbonat kislota yamasa karbonat angidrid onı duzları eritpesinen siqib chiqaiishi múmkin: Na2 Si03+H20+C02=Na2 C03+H2 Si031 Metakremniy kislota suwda erimeydi hám gelsimon shókpe jaǵdayında ajrab shıǵadı. Ol tek sıltılarda eriydi hám duzlar payda etedi: 2 Na0 H+H, Si03=Na, Si03+2 H, 0 Qızdırılǵanda metakremniy kislota ańsatlıq penen suw hám kremniy (Iv)-oksidke bóleklenedi: H2 Si0=Si02+H20 Metakremniy kislota onıń duzlarına basqa kislotalardı tásir ettirib alınadı. Onıń duzları silikatlar dep ataladı. Tek sıltıiy metallar silikatlari suwda eriydi. Natriy hám kaliy silikatlari (Na2 Si03 hám K2 Si03) eritpeleri suyıq shıyshe dep ataladı. Suyıq shıyshe kislotaǵa shıdamlı cement, beton, jelim, surtpeler tayarlawda, gezleme hám gewek taslarǵa sıńırıwda, qurılıs jumıslarında isletiledi. Silikatlar quramalı tábiy birikpeler - alumosilikatlar, mısalı, atız shpati (IC, OAL, 03-6 SiQ,), kaolin (Al, 0.,-Si (vH, 0) quramına kiredi.
Jańa temanı bekkemlew :
Uyge wazıypa beriw : 9 § konspekt qılıw.

Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. 9 - Klass -sáne: 23. 10. 2013

Tema : Silikat sanaatı
Sabaqtı maqseti: 1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset: Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset: Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.
Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler
Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.
Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.
Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Qatnas. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.
Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.
Jańa temanı bayanı : Tábiy silikatlar hám kremnezem shıyshe, farfor hám fayans, keramika buyımları, qurılıs hám baylaw materiallar tayarlawda isletiledi. Angrenda kómir menen bir qatarda kaolin da islep shiǵarıladı. Kaolin silikat sanaatı ushın zárúrli shiyki zat bolıp tabıladı. Shıyshe. Ápiwayı ayna yamasa basqa shıyshelardı kremniy (Iv)-oksid (kvars, qum jaǵdayında ) hám kalsiy karbonattı (hák tas, marmar jaǵdayında ) natriy karbonat (soda jaǵdayında ) menen suyıqlantirib alınadı :CaC03+Si02=CaSi03+C02 Na, C03+Si0, =Na, Si03+C0, Payda bolǵan shıyshe - kalsiy hám natriy silikatlaming kremniy (Iv)-oksid menen eritpesi bolıp tabıladı. Bunday shıyshediń ximiyalıq quramın shama menen Na2 OCa06 Si02 formula menen ańlatıw múmkin. Suyıqlantirilgan shıyshe sawıpilganda tezde qotmasdan uyań geweklesedi, qovushoqligi artadı. Bul bolsa oǵan hár qanday forma beriw imkaniyatın jaratadı. Sovib baratırǵan yarım gewek massadan áynek áynekleri, talshıq, naychalar, úrlew yamasa presslash arqalı buyımlar tayarlaw múmkin. Shıyshediń ózgeshelikleri onıń quramına baylanıslı. Shıyshe tayarlaw ushın shixta quramına natriy karbonat o'miga kaliy karbonat (potash) alınsa, ximiyalıq ıdıslar tayarlaw ushın miytin, qıyın suyıqlanıwshı shıyshe, potash hám qorǵasın (Il)-oksid alınsa - xrustal - nurni kúshli sindiruvchi, salmaqli shıyshe alıw múmkin. Reńli shıyshelar turii elementlar qosıp alınadı. Kobalt (Il)-oksid shıyshege kók reń, xrom (Ill)-oksid jasıl reń, temir (Il)-oksid toq jasıl reń, mıs (I)- oksid qızıl reń beredi. Altın qosılsa tek qızıl nurni ótkeriwshi rub ın shıyshesim alıw múmkin. Shıyshe talshıqlardan ıssılıq hám elektroizolatsiyalovchi ózgeshelikli gezlemeler, kislotaǵa shıdamlı materiallar tayarlanadı. Cement. Cement islep shıǵarıw ushın shiyki zat (hák tas hám giltuproq) maydalanadı hám aylanıwshı pechga jiberiledi, pechdagi temperatura 450°C ge shekem kóteriledi. Bunday temperaturada shiyki zat quramındaǵı suw hám karbonat angidrid shıǵıp ketedi. Nátiyjede qotuvchi massa bólekleri - klinker alınadı. Klinkerni untaqǵa aylantırıp cement tayarlanadı. Cementti suw menen aralastırılǵanda júdá qattı massa payda etip qotuvchi qamır payda boladı. Qatıw procesi hátte suw astında da júz beraveradi. Cementten yerusti hám suvosti imaratların qurıwda baylaw material retinde paydalanıladı. Beton hám temir-beton. Cement baylawsın qum, mayda maydalanǵan tas, yiiik maydalanǵan tas, taslar menen aralastırıp beton payda etinadi. Beton ishine temir sım, armatura hám trubalardan karkas strukturası qoyıp temir-beton alınadı. Beton hám temir-beton xalıq xojalıǵınıń kóp tarmaqlarında keń kólemde isletiledi. Keramika. Gildan tayarlanǵan buyımlar - keramika dep ataladı. Ílaydan islengen ıdıs (keramik buyımlar ) tayarlaw ushın shiyki zat saz topraq, kaolin, qum, por, dolomitlar esaplanadı. Házirgi kúnde ılaydan islengen ıdıs buyımlar ásbapsozlik, elektrotexnika, radiotexnika sanaatlarında da isletilip atır. Bul maqsetler ushın isletiletuǵın ılaydan islengen ıdıslar názik ılaydan islengen ıdıslar bolıp tabıladı. Názik ılaydan islengen ıdıslar tayarlaw ushın tiykarǵı shiyki zatqa talk, glinozem, magniy oksid, titan birikpeleri qosıp bólek quramlı shiyki zat tayarlanadı. Ózbek xalqi júdá áyyemginen gúzeshilik sanaatı menen shuǵıllanıp kelgen. Samarqand, Buxara, Xiva sıyaqlı qalalarda ásirler dawamında óziniń ózine tartatuǵının joǵatmastán kiyatırǵan ımaratlardıń naǵısları da ılaydan islengen ıdıstan tayarlanǵan. Jergilikli gúzeshilik kárxanalarında, sonıń menen birge, keramika buyımları islep chiqamvchi iri zavodlarda da ılaydan islengen ıdıs tayarlaw procesi tómendegi basqıshlardan ibarat boladı :Maqsetke muwapıq shiyki zat tayarlaw ılay (ılaydan islengen ıdıs massası ) tayarlaw qáliplerge quyılıw (málim bir forma beriw) keptiriw kúydiriw. Keramik buyımlar gewekleri suw ótpkezbesligi hám pataslanıp ketpewi ushın palaw duzı kúydiriw pechiga taslanıp, buyımlar maydanı glazur menen oraladı (palaw tuzining puwi kremniy oksid menen reaksiyaǵa kirisiwedi) hám buyım maydanı tegis, shıyshesimon, ızǵar ótkermeytuǵın pútin qatlamlı bolıp qaladı.
Jańa temanı bekkemlew : spool, shını, fayans, keramika, gerbish hám gúzeshilik haqqında
Uyge wazıypa beriw : 9 § konspekt qılıw. Temaǵa tiyisli másele islew.
Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. 9 - Klass -sáne: 28. 10. 2013

Tema : 2-Qadaǵalaw jumısı : Jazba jumıs. Uglerod toparı elementleri, ugleroddıń ózgeshelikleri, karbonat kislota,
kremniyning ózgeshelikleri, silikat sanaatı
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset:
Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset:
Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Paydalanǵan ádebiyat : Ximiya páninen ajıralmaslastırılgan oqıw programması tiykarında qadaǵalaw jumısların ótkeriw boyınsha metodikalıq usınıslar (7, 8, 9 -klass). Tashkent-2010 y. Ózbekstan Respublikası Tálim orayı.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Oqıwshılar menen qutlıqlaw.
2. O 'quvchilar dawamadini anıqlaw.
3. Sabaqǵa tayarlanıw.
Qadaǵalaw jumısın bayanı :

1-variant.

1. Ohakli suw arqalı uglerod (Iv)-oksid mo'I ótkerilgende, daslep ohakli suw ılaylılanadı, keyininen ılaylılanıw joǵalıp, tınıq eritpe payda boladı. Bul ózgerisler nátiyjesinde júz bo'Igan reaksiya teńlemelerdi jazıń.
2. Ugleroddıń ximiyalıq ózgesheliklerin kórinetuǵın etiwshi reaksiya teńlemelerin jazıń.
3. 44, 8 Iitr karbonat angidrid payda etiw ushın (n. sh.) neshe g kalsiy karbonattı bóleklew kerek?
4. Quidagi oksidleniw-qaytarılıw reaksiya teńlemeiariga koefficiyentler saylań hám oksidleytuǵın hám de qaytaruvchini anıqlań.
A) C+H2 SO4 = CO2 + SO2 + H2 O;
8) Si+ NaOH = Na4 SiO4 + H2.

2-variant.

1. Tómendegi qaysı elementlar menen uglerod (Iv) oksidi reaksiyaǵa kirisiwedi, reaksiya teńlemelerin jazıń. HNO3, NaOH, KCI, SO3 Na2 O, H2 SO4, Ca (OH}2, K2 O,
2. Kremniyning ximiyalıq ózgesheliklerin kórinetuǵın etiwshi reaksiya teń lamalarini jazıń.
3. 10 g kalsiy karbonatı bar bolǵan suspenziyani gidrokorbonat jaǵdayında eritiw ushın qansha kólem ugierod {Iv}-oksidi kerek boladı'?
4. Tómendegi oksidleniw-qaytarılıw reaksiya teńlemelerine koefficiyentler saylań hám oksidleytuǵın hám de qaytaruvchini anıqlań.
A) C+ HNO3. = CO2 + NO2 + H2 O;
B) SiCI4 + NaOH = Na4 SiO4 + NaCI+ H2 O.

Uyge wazıypa beriw : Ótilgen temalardı tákirarlaw. másele islew.

Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. 9 - Klass -sáne: 30. 10. 2013 ---------20. 11. 2013-qadaǵalaw jumısı

Tema : 3-Qadaǵalaw jumısı. Máseleler. Metallarning udayı tákirarlanatuǵın sistema daǵı ornı, tábiyaatda tarqalıwı, isletiliw sohaiari, ózgeshelikleri, elektrokirnyoviy kernew qatarı, eritpeler, olardıń qasiyetiari.
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset:
Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.

3. Rawajlantıratuǵın maqset:

Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Oqıwshılar menen qutlıqlaw.
2. O 'quvchilar dawamadini anıqlaw.
3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Qadaǵalaw jumısın bayanı :

I variant

1) Palaw duzı eritpesinen elektr tokı ótkerilgende anodda n. sh. de o'lchanganda 11, 2 l kislorod bóleklengen bolsa, katodda neshe gramm natriy gidroksid payda boladi'?

2) buyım kally suw menen reaksiyaǵa klrlshganda n sh de qansha kólem vodorod ajralıp shıǵadı?
3. Natriy sulfat tuziga natriy karbonat aralasganliginl qanday tajrlba menen anıqlaw múmkin? Reaksiya teń lamalarini jazıń
4 Tómendegi ózgerislerdi ámelge asırıw Ushın zárúr reaksiya teń lamalarlnl jazlng:
NaCl→ Na→ NaOH→ NaCI→ NaNO3 →O2

II vaitant

1 53 gramm natrly karbonat yetarll mlqdordagl ohakll suw bllan
reaksiyaǵa aralasıp qansha o'yuechi natriy ónim miladi?
2. Kaliyning kislorodlı birikpelerinen binning quramında 55, 2% kislorod
bar. Bul birikrnaning ápiwayı formulasın anıqlań. Bunday birikpeler
haqqında neler bilesiz?
3 Kally nitrat natriy nltrat qo rg oshin {ll)-nltrat, konsentrlangan nltrat kislota, ammoniy nitrat, mıs (ll}-nitrat hám gúmis nitratlar qızdırılǵanda hár qaysı elementda qanday ózgeris júz boladı, reaksiya teńlemelerin jazıń.
4. Tómendegi o zgarishlarni ámelge asırıw ushın zárúr reaksiya teńlemelerin jazıń.
K→KOH→ ~K2 SO4 → KCI→ KNO3 → KNO2

Uyge wazıypa beriw : Ótilgen temalardı tákirarlaw. Temaǵa tiyisli másele islew.

Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. 9 -klass -sáne:

Tema : 4- Qadaǵalaw jumısı. Test. Metaliar uiarning korroziyasi elektrollz ~shqoriy metaliar natny kally ózgeshelikleri hám eń zárúrli birikpeleri
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset:
Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset:
Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.
Paydalanǵan ádebiyat : Ximiya páninen ajıralmaslastırılgan oqıw programması tiykarında qadaǵalaw jumısların ótkeriw boyınsha metodikalıq usınıslar (7, 8, 9 -klass). Tashkent-2010 y. Ózbekstan Respublikası Tálim orayı.
Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.
Qadaǵalaw jumısın bayanı :
1. Kalsiy oksidi sanaatda qaysı usıllardan paydalanıp alınadı?
A) kaisiyga suw tásir ettirib; 8} kalsiy gidroksidni qızdırıp ; C) hák tastı qızdırıp ; D) kaisiyni xlor biian tásirlashtirib.
2 3, 42 g lshqorly metall suw bllan reakslyaga klrlshganda 448 ml vodorod (n. sh. da} ajralıp chindi. Reaksiyaǵa kiriwgen metalldıń atı.
A) kaliy; 8) rubidiy; C) seziy; D) natriy.
3 Metallarnlng peroksldlan qanday hosll bo ladl>
A} Natriy hám kaiiyni kisiorodda yondirib; 8) Natriy hám kaiiyga galoaeniar tásir ettirib;
C) Natriy hám kaiiyga oitingugurt tásir ettirib; D} Natriy hám kalinga vodorod tásir ettirib.
4. Yuvuvc» qural «kir sodasi» formulası qaysı bandda tuwrı kórsetilgen?
A) Na2 CO3*10 H2 O; 8) NH4 HCO3; C) NaHCO3; D) Na2 CO3* H2 O.
5. lchlmlik sodasi formulası qaysı bandda tuwrı kórsetilgen?
A) Na2 CO3 B) CaO C) NaHCO3; D) NH4 HCO3
6. Tómendegi qaysı qatar metallarining hámmesi suw menen reaksiyaǵa kiriwgenda vodorod ajralıp shıǵadı?
A) Zn, Mg, K, Fe, Al; B) Ca, Na, Hg, Cu; C} Na, Ai, Li, Mg; D} Li, k, Mg, Cu.
7. Tómendegi qaysı reaksiyalardı ámelde asırıw múmkin?
A) Cu+ HCI= 8) Mg + H2 SO4 (suyul) = C) Zn+ CuSO4= D) Cu + Ca (NO3) 2=
8. Suwdiń qattılıǵın tómendegi qaysı ionlar beredi?
A) Ca2+, Mg2+ B) Ca2+, Na+, Fe2+; C) Zn2+, K+; D) Fe2+, AP3+.
9. 44, 8 litr karbonat angidrid payda etiw ushın {n. sh}da neshe gramm CaCO3 ni bóleklew kerek?
A) 25 g; 8}50 g; C) 200 g; D}150 g.
10. Kalsiy gidrokarbonat qızdırǵanda qalǵan qaldıq dáslepki massanıń neshe payızın quraydı?
A) 63%; 8) 53%; C) 43%; D} 73%.
11. Ohakli suw arqalı, uglerod {Iv}-oksidi mo'1 ótkende daslep ohakli suw ılaylılanadı, keyininen ılaylılanıw joǵalıp, tınıq eritpe payda boladı. Bul ózgeris tómendegi qanday process nátiyjesinde júz boladı.
A) CO2 ni suw menen óz-ara tásiri nátiyjesinde. B) Ohakli suwdı CO2 bilan tásiri nátiyjesinde.
C) Kalsiy karbonattı CO2 va H2 O menen reaksiyaǵa aralasıp suwda eriwsheń kalsiy gidrokarbonat payda bolıwı nátiyjesinde. D) Kylsiy karbonattı CO2 menen tásiri nátiyjesinde.
12. 54 gramm kristall haldaǵı sodadan Na2 CO3 dıń 10% li eritpesin tayarlaw ushın qansha suw kerek?
A) 146 g; 8) 240 g; C) 250 g; D) 350 g.
13. Tómendegi ózgerisler nátiyjesinde qanday X element payda boladı?
+HOH +CO2 +CO2.
Ca2+ → Ca (OH) 2 → → → X
A) CaCO3; B) Ca (HCO3) 2; C) CaO; D) Ca (OH) 2.
14. Hawada eń kem korroziyaga ushraytuǵın metalldıń atınıń anıqlań.
A} Mıs; 8} Temir; C} Xrom; D) Rux.
15. Shıyshe Na CaO 6 SiO quramındaǵı kalsiy oksidiniń massa úlesin (% esabında} anıqlań.
A) 11, 7%; 8) 15, 6%; C) 13, 4%; D) 24, 4'/o

Uyge wazıypa beriw : Ótilgen temalardı tákirarlaw.

Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. Klass -sáne: 9 -A______9 -B_______9 v 9 v

Tema : Metallar
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset: Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset: Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek :1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı : Udayı tákirarlanatuǵın sistema daǵı 118 elementtiń 97 tasi metallar bolıp tabıladı. I, II, III gruppanıń barlıq elementleri (H hám B den tısqarı ) metallar. Iv gruppa bas gruppachasida C hám Si den tısqarı barlıq elementler metallar. v gruppa bas gruppachasida eki metall Sb hám Bi. vI gruppa bas gruppachasida bir metall Po. Iv, v, vI, vII, vIII gruppalardıń yonaki gruppachalarida barlıq elementleri metallar bolıp tabıladı. Áyyemgi zamanlarda adamlar jetew metalldı biliwgen: altın, gúmis, mıs, temir, qalay, qorǵasın, sınap. Házirgi kúnde turmıstı metal larsiz oyda sawlelendiriw etip bolmaydı, o'nlab metallar hám eritpeler xalıq xojalıǵınıń barlıq tarawların qamtıp alǵan. Musallatlardı tasıwshı hám jeńil mashinalar, awıl xojalıǵı mashinalaii, teplovoz, paravoz, samolyotlardan tartıp ápiwayı iyne, mıyıq, ruchka hám taǵı basqalar barlıǵı metallardan jasalǵan yamasa tiykarǵı bólegin metallar quraydı. Temir, mıs, rux, nikel, kobalt, aluminiy, magniy, volfram, molibden, tantal, titan, niobiy sıyaqlı metallar hám polat, shoyın, babbit, duraluminiy, nixrom singaii eritpeler úlken ámeliy áhmiyetke iye esaplanadı. Alınıwı. Metallami birikpelerinen ajıratıp alıw menen metallurgiya shuǵıllanadı. Metallurgiyaning tiykarǵı wazıypaları metallami bhikmalaridan qaytarıw hám metallami basqa elementlardan ajıratıwdan ibarat. Metallami birikpelerden alıw ushın túrli usıllar qollanıladı. Sanaatda metallami alıw usıllarınıń barlıǵı oksidleniw-qaytarılıw reaksiyalarına tiykarlanǵan bolıp, házirgi kúnde tómendegi usıllardan paydalanıladı : Pirometallurgik usıllar. Gidrometallurgik usıllar. Elektrotermik usıllar.
Pirometallurgik usıllarda metallami alıw joqarı temperaturalarda metall birikpelerin tikkeley termik ishlovdan ótkeriwge (passiv metallami alıw ) yamasa uglerod, uglerod (Il)-oksid, aluminiy, kremniy yamasa vodorod járdeminde metall oksidlerin qaytarıwǵa tiykarlanǵan. Bul usıllar járdeminde polat hám shoyın alınadı. Gidrometallurgik usıllarda metallar alıw olardıń birikpelerin eritpege ótkerip, joqarı temperaturalarsız, elektroliz járdeminde yamasa basqa metallar tásir ettirib qaytarıwǵa tiykarlanǵan : CuO + H2 S04 CuS04 + H20 CuS04 + Fe FeS04 + Cuj Bul usıllar járdeminde altın, gúmis, rux, uran hám basqa metallar alınadı. Elektrotermik usıllarda metallami alıw oksidler, gidroksidlar, duzlar suyıqlanmalaiini elektroliz etiwge tiykarlanǵan : Na+ + e -»■ Na Ca+2 + 2 e Ca Al+3 + 3 e A1 Isletiliwi. Metallar xalıq xojalıǵınıń barlıq tarawlarında isletiledi. Insannıń ómiriy iskerligi ushın paydalanıw dárejesi boyınsha metallar aldınǵı orınlarda turadı. 8-suwretde ápiwayı jaqtılandıriw lampochkasida isletiletuǵın metallar kórsetilgen. Isletiliw tarawına qaray, metallar shártli túrde qara hám reńli metallarga bólingen. Qara metallar - temir jáne onı qayta islewdiń tiykarǵı ónimleri shoyın hám polatlar bolıp tabıladı. Reńli metallar - temirden basqa metallar hám olardı qayta islengen ónimleri bolıp tabıladı. Reńli metallar temir qısıqlıǵına (7874 kg/m3) salıstırǵanda qısıqlıǵınıń úlken hám kishiligine qaray: Jeńil metallar (litiy, natriy, kaliy, kalsiy, aluminiy, magniy, titan, rux, surma hám b.). Salmaqli metallar (texnetsiy, kadmiy, nikel, sınap, qalay, qorǵasın, mıs, kobalt hám b.). Sırtqı tásirinlerge shıdamlı hám zergerlik, ziynat buyımları tayarlaw ushın isletiliwine qaray: • Kemde-kem ushraytuǵın metallar (gúmis, altın, platina, radiy, máwsimdiy hám b.). Tábiyaatda kem tarqalǵanı (siyrek-jer elementleri), basqa metallardan keskin parıqlanıwshı ayırım ózgesheliklerine (yarım ótkezgishligi, radioaktivligi, joqarı temperaturada suyıqlanıwına ) qaray: • Kem ushraytuǵın metallar (aktinoidlar, lantanoidlar, molibden, volfram, vanadiy, niobiy, tantal, radiy, toriy hám b.). sıyaqlı tiplarga bólinedi. Indiy hám gúmis numi jaqsı sáwlelendirlıgi ushın projektor hám reflektorlar tayarlawda isletiledi. Áyyemgi waqıtlarda túp metallar: altın hám gúmis hám de misdan tólew quralları bolǵan pul birlikleri tayarlanıp, turmısda isletilingen. Ózbekstanda házirgi kúnde 40 ta qımbat bahalı metall kánleri izlep tabılǵan. Altın rezervleri boyınsha Ózbekstan dúnyada 4-orında turadı. Altın kánleri Qızılqumdagi Muruntov, Ajibugut, Bultkon, Balkantov, Qamaqtaǵı adamtov, To'rboy hám basqa jerlerde jaylasqan. Gúmis kánleri Navaiy wálayatındaǵı visokovoltnoye, O'qjetpes, Kosmonachi; Namangan wálayatındaǵı Oqtepada jaylasqan. Almalıq kán-metallurgiya kombinatı eń iri kárxanalardan biri bolıp, Qalmoqqir konida qazib shıǵarılǵan ruda tiykarında isleydi hám reńli metallar islep shıǵaradı. Sonıń menen birge Ózbekstanda Au, Ag, Cu, Re, Mo, Pb, Zn, W, Cd, Ni, Os, v, Sc, Te, Se sıyaqlı kóplegen metallar kánleri bar.
Jańa temanı bekkemlew : salmaqli metallar, kem ushraytuǵın metallar, kemde-kem ushraytuǵın metallar…
Uyge wazıypa beriw : § - konspekt qılıw. Másele islew
Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. Klass -sáne: 9 -A______9 -B_______9 v 9 v

Tema : Eritpeler
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset: Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset: Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı : Eritpeler - suyıqlantirilgan metallarda basqa metallar, metallmaslar, quramalı elementlar eriwinen payda bolǵan eritpeler. Eritpeler kristall dúzılıwǵa iye boladı. Eritpeler qattı hám jumsaq, qıyın hám ańsat suyıqlanıwshı, sıltı hám kislotalar tásirine shıdamlı túrlerge bólinedi. Metallar eritpeleriniń ıssılıq hám elektr ótkezgishligi joqarı boladı. Eritpelaniing ózgeshelikleri olar quramın quraytuǵın elementlaming qasiyetlaiiga baylanıslı. 99 % mıs hám 1 % berilliydan shólkemlesken eritpe misdan 7 ret qattı boladı. 50, 1 % vismut, 24, 9 % qorǵasın, 14, 2 % qalay, 10, 8 % kadmiydan ibarat eritpe 65, 5°C de suyıqlanadı (vismut - 271, 3°C, qalay - 231, 9°C, kadmiy - 320, 9°C, qorǵasın - 327, 4°C de suyıqlanadı ). Rux, mıs, aluminiy bólek bolǵanda suwda erimeydi, lekin 5 % rux, 50 % mıs, 45 % aluminiydan ibarat eritpe ádetdegi sharayatta suw menen tásirlesip, vodorod ajıratıp shıǵaradı. Eritpeler de metallar sıyaqlı kristall dúzılıwǵa iye hám olardıń ózgeshelikleri dúzılıwlarına baylanıslı boladı. Kristallanganda birpara eritpelerde ximiyalıq birikpeler payda boladı ; geyparalarında bolsa metallar atomlari ximiyalıq tárepten baylanısıw payda etmeydi. Bunday eritpeler qattı eritpeler dep ataladı.
Gomogen eritpeler - atom radiusları ólshemleri jaqın metallar arasında payda bolǵan, kristall tor túyinlerinde atomlari alısıp jaylawa alatuǵın eritpeler (Cu-Au, Ag-Au, Na-K, Bi-Sb).
Geterogen eritpeler - atom radiusları ólshemleri keskin parıqlanıwshı metallar arasında payda bolǵan, kristall tor túyinlerinde atomlar alısıp jaylawa almaytuǵın eritpeler (Sn-Al, Zn-Al).
Intermetall (metallararo) eritpeler - elektrmanfiylik bahaları bir- birinen keskin parıqlanıwshı metallardan payda bolǵan eritpeler. Olarda metallar túrli ekvivalent muǵdarlarda birikib, ximiyalıq birikpeler payda etedi (CuZn, Cu3 Al, Cu5 Zn8). Ayırım eritpeler haqqında maǵlıwmat
Eritpeler nomi Eritpelerdiń procent quramları, % Eritpelerdiń isletiliw tarawları
Duraluminiy A1 95, Cu 4, Mg, Mn, Fe, Si, 0, 5 Samolyotsozlikda
Marganesli polat Fe 83, Mn 12, C 1 Shesternalar tayarlaw hám usaqlawda
Xromli polat Fe 83, 7, Cr 12, C 0, 3 Tat baspaytuǵın polat
retinde
volframli polat Fe 70-85, W 12-23, Cr 2-6, C 0, 5-0, 6 Tez kesar ásbaplar
tayarlawda
Qorǵasınlı babbit Pb 80-82, Sn 16 -18 Podshipniklar tayarlawda
Qalayı babbit Sn 82-84, Sb 10 -12, Cu 6 Mashinasozlikda
Aralas babbitlar Pb 64-66, Sn 15-17, Cu 0, 3 Mashinasozlikda hám túrli
quymalar tayarlawda
Nixrom atlı polat Ni 67, Fe 16, Cr 15, Mn 15 Elektr menen qızdırılatuǵın ásbaplar tayarlawda
Baspaxana eritpesi Pb 55-75, Sb 15-25, Sn 10 -20 Baspaxanada

Jańa temanı bekkemlew :

Uyge wazıypa beriw : § - konspekt qılıw.
Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. Klass -sáne: 9 -A______9 -B_______9 v 9 v

Tema : 17§ Metallarning fizikalıq hám ximiyalıq ózgeshelikleri
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset:
Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset:
Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Oqıwshılar menen qutlıqlaw.
2. O 'quvchilar dawamadini anıqlaw.
3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı :
Fizikalıq ózgeshelikleri. Metallar (fransiy hám sınaptan tısqarı ) ádetdegi sharayatta qattı agregat jaǵday daǵı elementlar bolıp tabıladı. Kristall jaǵdayı daǵı metallar nurni jaqsı sáwlelendirganliklari ushın jıltırlıqqa iye. Indiy hám gúmis nurni jaqsı sáwlelendirganliklari ushın projektor hám reflektorlar tayarlawda isletiledi. Aluminiy hám magniydan basqa barlıq metallar maydanlanǵan (untaqsimon) halda qaralaw yamasa toq kúlreńga iye boladı. Altın hám misdan basqa metallar aq yamasa kúlreńning túrli túslerinde tovlanadi. Barlıq metallar elektr tokın hám ıssılıqtı jaqsı ótkeredi. Gúmis hám mıs bul tarawda dáslepki orınlardı iyeleydi. Metallar sozımlılıq hám plastiklik ózgesheligine iye. Sozımlılıq - jismlaming sırtqı tásirinler nátiyjesinde ańsatǵana formasın ózgertiw qábileti. Eń sozımlı metall altın bolıp, odan juqa folga hám názik sabaq tayarlaw múmkin. Metall baǵ. Metallarning bul sıyaqlı xarakteristikalı ózgeshelikleri olar ishki dúzilisiniń ayriqshalıǵı menen anıqlama bernedi. Metallarning kristall torı túyinlerinde neytral atomlar, oń zaryadlanǵan ionlar jaylasadı hám olar arasında erkin elektronlar háreketlenedi. Metallarda turaqlı túrde atomlardan elektronlardıń ajırasıwı hám ionlarǵa birigiwi júz bolıp turadı. Sol erkin elektronlar bolıwı olardıń elektr tokı hám ıssılıqtı jaqsı ótkeziwin támiyinleydi. Elektronlar pútkil kristall boyınsha ulıwma esaplanadı.
Lekin, qorǵasın tap sol sharayatta rux nitratınan ruxni siqib shıǵara almaydı. Sonday eken, rux qorǵasınǵa salıstırǵanda kúshli qaytarıwshı. Qorǵasın bolsa óz gezeginde misni onıń duzlarınan siqib shıǵaradı, sonday eken onnansha kúshlilew qaytarıwshı bolıp tabıladı. Bir metalldı basqa metallar olardıń birikpelerinen qısıp shıǵarıw qábiletin orıs alımı N. N. Beketov tolıq úyrengen. Ol metallami «siqib shıǵarıw qatarı» ga jaylastırdı hám olardıń arasında vodoroddıń ornın kórsetip berdi. Házirgi waqıtta bul qatar metallarning elektrokimyoviy kernew qatarı yamasa metallarning standart elektrod potensialları qatarı dep ataladı.
Hár bir metall ózinden keyingi metalldı onıń duzları eritpesinen siqib shıǵaradı. vodorodǵa shekem shep tárepte jaylasqan metallar onı kislotalar eritpelerinen siqib shıǵaradı (litiy hám magniy aralıǵindaǵı metallar vodorodtı suwdan ádetdegi temperaturada siqib shıǵaradı ). vodoroddan keyin oń tárepte turǵan metallar onı kislotalardıń suwlı eritpelerinen siqib shıǵara almaydı. Metall atomi óziniń valent elektronların qanshellilik ańsat bersa, ol sonshalıq kúshli qaytarıwshı esaplanadı.

Jańa temanı bekkemlew :

metallarning fizikalıq ózgeshelikleri, metall baǵ, metallar qaytarıwshı, metallarning elektrokimyoviy kernew qatarı.

Uyge wazıypa beriw : 17 § - konspekt qılıw.

Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. Klass -sáne: 9 -A______9 -B_______9 v 9 v

Tema : 18§ Metallar korroziyasi
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset: Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset: Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı : Átirap -ortalıq tásirinde metallardan tayarlanǵan kóp buyımlar metallarning oksidleniwi nátiyjesinde oksidler, gidroksidlar, duzlar sıyaqlı ximiyalıq birikpeler payda etip jemiriledi. Korroziyaning tómendegi túrleri gúzetiledi: ximiyalıq korroziya, bioximiyalıq yamasa biokorroziya, elektrokimyoviy korroziya. Hawada hár qanday metall buyım maydanında suw kondensatlanadi. Ol jaǵdayda atmosfera gazları erip, elektrolit payda boladı.. Korroziya - metallarning átirap -ortalıq menen tásirlesiwi nátiyjesinde dárz ketiw procesi. Ximiyalıq korroziya - elektr tokın ótkermeytuǵın ortalıq menen tásirlesiw nátiyjesinde metalldıń dárz ketiwi. Elektrokimyoviy korroziya - basqa metall yamasa elektrolit, suw menen tikkeley tásirlesiw nátiyjesinde metalldıń dárz ketiwi. bolsa hámme waqıt da bunday bo'lavermaydi. Mısalı, metallar elektrokimyoviy qatarınıń boshrog'ida jaylasqan aluminiy atmosfera tásirinde bolatuǵın korroziyaga anaǵurlım jaqsı qarsılıq kórsetedi. Óytkeni mınada, aluminiy sırtında aluminiy oksidden ibarat juqa perde payda bolıp, bul perde aluminiyni átirap daǵı ortalıq tásirinen qorǵaw etip turadı. Bul perde qandayda bir usıl menen joǵatılsa, aluminiy júdá tez korroziyalana baslaydı. Xalıq xojalıǵında elektrokimyoviy qorǵaw usılları suwlı ortalıqtaǵı yamasa topıraqtaǵı metall konstruksiyalami koiToziyadan saqlaw ushın isletiledi. Metallar hám metall konstruksiyalami korroziyadan qorǵawdıń tómendegi usılları ámelde keń qollanıladı : 2 H3 P04 + Fe = Fe (H2 P04) 2 + H2 Fe (H2 P04) 2 + Fe = 2 FeHP04 + H2 2 FeHP04 + Fe = Fe3 (P04) 2 + H2 Kóbinese, metallar korroziyaga talay shıdamlı basqa metallar (nikel, rux, xrom, aluminiy, altın, gúmis) menen de oranıwı múmkin. Eger qatlam yemirilsa, yaǵnıy metall sırtınıń bir bólegi ashılıp qalsa, qorǵaw etiletuǵın metall agressiv ortalıqqa túsip, galvanik element payda boladı hám metall korroziyalana baslaydı. Eger qatlam metall qorǵaw etiletuǵın metalldan aktivlew, mısalı, temir ústine rux oralǵan bolsa, oralǵan metall (rux) anod boladı hám bunday qatlam anod qatlam dep ataladı. Qorǵaw qılınıp atırǵan metall (temir) katod boladı hám ol oralǵan ruxning hámmesi sarplanıp bo'lmaguncha buzilmaydi. Qorǵaw etiwshi metallǵa qaraǵanda aktivligi kemrek bolǵan metallar katod qatlam payda etedi. Nabada katod qatlam buzilsa, qorǵaw etiletuǵın metall júdá tez korroziyalanadi. Ingibitorlar - arnawlı elementlar bolıp, korrozion ortalıqqa az muǵdarda (10 6 -10~3 mol/l) qosılǵanda korrozion process tezligin keskin pasaytiradi yamasa pútkilley toqtatadı. Ingibitorlar retinde túrli individual organikalıq hám organikalıq bolmaǵan elementlar hám de olardıń qospaları qollanıladı. Ingibitorlar atmosfera daǵı, kislotalı ortalıqtaǵı, teńiz suvidagi, sholan suyıqlıqlardagi, oksidlovchilardagi, maylar hám basqalar daǵı korroziyadan metallarni qorǵawda isletiledi. Ingibitorlarning qorǵaw ózgesheligi olardıń metall sırtına adsorbsiyalanib, katod hám anod processlerdi ásteletiwi menen baylanıslı. Elektrokimyoviy qorǵaw. Elektrokimyoviy qorǵawdıń mánisi sonda, ol jaǵdayda qorǵaw etiletuǵın qurılıs turaqlı tok deregi katodiga jalǵanadı. Nátiyjede qurılıstıń ózi katodga aylanadı. Korroziyadan bunday saqlanıw katod qorǵawı dep ataladı. Bunda anod retinde metall jaǵdayındaǵı lom isletiledi hám ol korroziyaga ushırasıp qorǵawlanıwshı buyımdı korroziyalanishdan saqlaydı. Protektor qorǵawda - qorǵaw etiletuǵın metallǵa onnansha aktivlew metall plastinkalar - protektorlar biriktiriladi.
Jańa temanı bekkemlew : koroziya ne, koroziya túrleri, koroziyani moldini alıw ilajları.
Uyge wazıypa beriw : 18 § - konspekt qılıw.
Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. Klass -sáne: 9 -A______9 -B_______9 v 9 v

Tema : 19§ Elektroliz jáne onıń ámeliy áhmiyeti
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset: Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset: Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı : • Elektrolit eritpesinen yamasa suyultirilgan elektrolitdan elektr tokı ótkerilgende júz bolatuǵın oksidleniw-qaytarılıw procesi elektroliz dep ataladı.
Elektrolizning mánisi sonnan ibarat, katodda qaytarılıw procesi, anodda oksidleniw procesi baradı. Atap aytqanda, elektrolit eritpesinen elektr tokı ótkerilgende eritpe degi oń ionlar katodga tárep barıp elektronlar qabıl etedi hám neytral atomlarga aylanadı, keri ionlar anodga tárep barıp zaryadsızlanadi, elektronların beredi.
Eriwsheń anoddan paydalaniletuǵın elektroliz sanaatda júdá taza elementlar alıw ushın, bir metalldı basqa metall qabatı menen oraw ushın isletiledi. Mısalı, buyımlardı nikellashda anod nikeldan tayarlanadı, nikellanuvchi buyım bolsa katod boladı. Hár eki elektrod nikel duzı eritpesine túsiriledi.
Erimeytuǵın anodlar, ádetde, altın, platina yamasa grafitdan tayarlanadı. Erimeytuǵın anod elektroliz waqtında ionlar jaǵdayında eritpege ótpeydi. Bul halda anod sırtında yamasa kislota qaldıg'i ionları, yamasa suw molekulaları oksidlenedi. Elektrolit anaǵurlım konsentrlangan bolsa, kislorodsız kislotalaming ionları, mısalı, CI, Br, F, S2 lar ańsat zaryadsızlanadi. Kislorodlı kislotalaming anionlaii, mısalı, SO2, PO2, NO;1 zaryadsızlanmaydi. Kislorodlı kislota yamasa onıń duzı suwdaǵı eritpesi elektroliz etilgende anodda suw molekulaları oksidlenip, gaz haldaǵı kislorod ajralıp shıǵadı.
Kóbinese elektrolitlar suyıqlantirilgan halda elektroliz etiledi. NaCl sıyaqlı elektrolitlar suyıqlantirilgan ionlı kristall torı buz'ladı. Payda bolǵan suyıqlanba tártipsiz háreket etiwshi ionlardan ibarat boladı. NaCl suyıqlanmasida tek ǵana Na+ ionlar oń zaryadlanganligi sebepli, elektroliz nátiyjesinde katodda tap sol ionlar zaryadsızlanadi:
Na+ + e = Na°
Házirgi waqıtta sanaatda kóplegen metallar (Al, Mg, Ca, Na hám basqalar ) suyıqlantirilgan birikpelerdi elektroliz qılıw jolı menen alınadı. vodorod, kislorod, ftor, xlor, sıltılar da elektroliz arqalı alınadı.
Alınǵan metallami tazalawda, bir metallǵa ekinshi metalldı orawda (nikellash, xromlash, altın oraw ) da elektrolizdan keń paydalanıladı. Nikel, xrom, altın qatlam buyımlarǵa tekǵana shıraylı kórinis beredi, bálki olardı ximiyalıq dárz ketiwden (korroziyadan) da saqlaydı.
Elektroliz nızamları. Elektroliz nızamların ingliz alımı M. Faradey jańalıq ashqan.
• Faradeyning 1-nızamı : elektrodta ajralıp shıǵıs elementtıń muǵdarı tek bir ǵana omilga - eritpeden ótip atırǵan elektr muǵdarına propor-sional bolıp tabıladı.
• Faradeyning 2-nızamı : túrli elementlardıń eritpesinen birdey muǵdarda elektr tokı ótkende, elektrodlarda ekvivalent salmaqlarına proporsional muǵdarda elementlar ajralıp shıǵadı.
• Qálegen elementtan bir gramm-ekvivalent element ajralıp shıǵıwı ushın 96500 kulon elektr muǵdarı kerek boladı. Bul Faradey sanı dep ataladı.
• Elektroliz relyefli buyımlardan anıq nusqa alıw ushın eń qolay usıl bolıp tabıladı. Elektroliz járdeminde relyefli buyımlardan nusqa alıw galvanoplastika dep ataladı (B. S. Yakobi, 1837).
Jańa temanı bekkemlew : eletrolitlar ne, elektrolizga tarif beriń, faraday nızamların aytıń.
Uyge wazıypa beriw : 19 § - konspekt qılıw. Másele islew
Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. 04. 12. 2013 -sáne: 2013

Tema : 20§ Sıltıiy metallar
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset: Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset: Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı : Litiy Li, natriy Na, kaliy K, rubidiy Rb, seziy Cs, fransiy Fr elementler udayı tákirarlanatuǵın sistemasınıń I toparı bas gruppachasini quraydı. Litiy Li, natriy Na, kaliy K, rubidiy Rb, seziy Cs, fransiy Fr sıltıiy metallar dep ataladı. Sıltıiy metall termini olar gidroksidlarining o'yuvchilik ózgesheligi menen baylanıslı.
Atomlarining dúzilisi. Sıltıiy metallarning sırtqı elektron qabatlarında birden s-elektron boladı hám sol sebepli olar s-elementler shańaraǵına kiredi.
Ximiyalıq reaksiyalarda sıltıiy metallar ózleriniń valent elektronların ańsat beredi hám +1 zaryadlı ionǵa aylanadı. Sıltıiy metallar eń kúshli qaytarıwshılar esaplanadı hám barlıq birikpelerinde +1 oksidleniw dárejesin kórinetuǵın etedi.
Atom yadrolarınıń zaryadı artıp barıwı menen olarda elektron qabıqlar sanı hám atom radiusı artıp baradı, sırtqı elektronlardıń yadroǵa tartılıw kúshi hám ionlanıw energiyası azayıp baradı, metallarning aktivligi kúshayadi. Fransiy tábiyaatda uchramaydigan jasalma radioaktiv element, sol sebepli ámeldegi metallar ishinde eń kúshli qaytarıwshı, aktiv metall seziy bolıp tabıladı.
Sıltıiy metallardan litiy stimulatorlik ózgesheligine iye, teratogen, antidepressant qásiyetleri de bar. Musknl toqımasında 0, 023■ 10 4 %, qanda 0, 004 mg/l muǵdarda boladı. Hár kungi awqat quramında 0, 1-2 mg bolıwı kerek. Zahaiii dozasi 92-200 mg ga teń. Insan organizminde (70 kg) ortasha 0, 67 mg muǵdarda boladı.
Natriy muskul toqımasında 0, 26 -0, 78 %, jilikte 1, 0 %, qanda 1970 mg/l muǵdarda boladı. Hár kungi awqat quramında 2-15 g bolıwı kerek. Zahaiii emes. Insan organizminde (70 kg) ortasha 100 g muǵdarda boladı.
Kaliy muskul toqımasında 1, 6 %, jilikte 0, 21 %, qanda 1620 mg/l muǵdarda boladı. Hár kungi awqat quramında 1, 4-3, 4 g bolıwı kerek. Zahaiii dozasi 6 g. Insan organizminde (70 kg) ortasha 140 g muǵdarda boladı.
Natriy hám kaliy turmıslıq iskerlik ushın zárúrli áhmiyetke iye elementler bolıp tabıladı. Tiri organizmler kletkalarındaǵı kaliy-natriy nasosı kletka shirasidagi (túbirden japıraqlarǵa duz eritpeleriniń jetkezip beriliwi, fotosintez jedellashuvini támiyinlew) hám sonday eken, zárúrli turmıslıq bioximiyalıq xızmetler (qan basımı, júrek muskullarınıń jumısın normalastırıwtırıw ) ushın zárúrli process bolıp tabıladı. Natriy xlorid NaCl palaw duzı retinde málim hám tiri organizm ushın júdá kerekli element. Odan medicinada (fiziologikalıq eritpe), azıq-túlik hám ximiya sanaatında keń paydalanıladı. Glauber duzı Na2 S04-10 H20 medicinada (surgi quralı ) hám ximiya sanaatında isletiledi. Chili selitrasi NaN03 awıl xojalıǵında tógin retinde kóp muǵdarda qollanıladı. Suwsız soda Na, C03 hám kiistall soda Na1 C03-10 H10 shıyshe, sabın, natriy birikpeleri alıwda, puw qazanlarında suwdı yumshatishda, boyaw óndiriste, qaǵaz fabrikalarında, kir juwıwda, turmısda isletiledi. Kaliy ósimlikler azıqlanıwında úlken áhmiyetke iye. Kaliy muǵdarınıń azayıwı awıl xojalıǵı ónimleri óniminiń tómenlep ketiwi, sapasınıń aynıwına alıp keledi. Kaliy xlorid KC1, kaliy nitrat KN03, kaliy sulfat KvS04, kaliy karbonat (ósimlik kulida ámeldegi) K, C03 sıyaqlı birikpeleri tógin retinde isletiledi.
Rubidiy stimulator ózgesheligine iye. Muskul toqımasında 20 -70-10 4 %, jilikte 0, 1 -5■ 10 4 %, qanda 2, 5 mg/l muǵdarda boladı. Hár kungi awqat quramında 1, 5-6 mg bolıwı kerek. Uwlı zatliligi kem. Insan organizminde (70 kg) ortasha 680 mg muǵdarda boladı. Seziy muskul toqımasında 0, 07-1, 6 -10 4 %, jilikte 1, 3-5, 2-106 %, qanda 0, 0038 mg/l muǵdarda boladı. Hár kungi awqat quramında 0, 004-0, 03 mg bolıwı kerek. Zahaiii emes.
Jańa temanı bekkemlew : sıltıiy metallarni sanang, K, Na, Li ga has reaksiyalar.
Uyge wazıypa beriw : 20 § - konspekt qılıw. Másele islew
Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova
Pán : Ximiya. Klass -sáne: 9 -A______9 -B_______9 v 9 v

Tema : 21§ Natriy hám kaliyning ózgeshelikleri hám eń zárúrli birikpeleri

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı :
Tábiyaatda dús keliwi. Natriy hám kaliy tábiyaatda keń tarqalǵan bolıp, tek birikpeleri formasında kóplegen taw jınısları hám minerallar quramına kiredi. Natriy xlorid (palaw duzı ) kól, teńiz hám okean suwida, ayırım orınlarda bolsa toshtuz formasında jer astında 100 m qalıńlıqkacha bolǵan qatlamlar shólkemlestirgen halda ushraydı. Glauber duzı Na1 S04-10 H10 hám Chili selitrasi NaN03 de natriyning tábiyaatda kóp ushraytuǵın birikpeleri bolıp tabıladı. Silvinit KCl-NaCl, karnallit KClMgCL/6 fi, 0 mineralları quramına kaliy da kiredi hám ol barlıq ósimliklerde ushraydı. Ózbekstanda kaliyning duzları Qashqadárya wálayatındaǵı Tubokat, Surxondaryo wálayatındaǵı Xo'jaikon kánlerinen qazib alınadı. Toshtuz (natriy xlorid) Xo'jaikon, Tubokat, Barsakelmas, Boybichakon, Oqqal'a kánlerinen qazib alınadı. Barsakelmas toshtuzidan Qońıratda soda islep shıǵarılıp atır. Alınıwı. Sanaatda natriy hám kaliy olardıń suyıqlantirilgan duzların elektroliz etip alınadı. Mısalı, natriy xlorid suyıqlanmasi tiyisli ionlarǵa dissotsiatsiyalanadi: NaCl = Na+ + CI Turaqlı tok ótkerilgende bul suyıqlanmadagi natriy ionları katodga tartıladı hám elektron qabıl etip erkin halda ajraladi` ; xlor ionları anodga tartıladı hám elektron berip erkin xlor gazı jaǵdayında ajralıp shıǵadı. Na+ + e —> Na° CF- e Cl°; CI + CI ^ CI,
Fizikalıq ózgeshelikleri. Natriy hám kaliy - jumsaq, gúmisrang metallar. Olardıń qısıqlıǵı hám suyıqlanıw temperaturası joqarıdaǵı kestede kórsetilgen. Tipik metallar sıyaqlı natriy hám kaliy joqarı elektr hám ıssılıq ótkezgishlikke, metall jıltırlıǵına, plastiklikke iye. Natriy hám kaliy ionları jalındı ayriqsha rangga bo'yaydi: natriy-sarı rangga, kaliy-ash biynápshe gúlirangga kiritedi. Bul ózgeshelikten olardıń birikpelerin anıqlawda paydalanıladı. Ximiyalıq ózgeshelikleri. Barlıq sıltıiy metallar sıyaqlı natriy hám kaliy kúshli qaytarıwshılar bolıp tabıladı. Olar barlıq metallmaslar menen reaksiyaǵa kirisiwedi. Birikpelerinde mudami +1 oksidleniw dárejesin kórinetuǵın etedi. Natriy hám kaliy kislorodta janǵanda peroksidlar Na202 hám K02 (yamasa K204) hám de qosımshalar retinde Na, 0, K, 0 payda boladı (taza oksidler peroksidlarǵa metall qosıp qızdırıp alınadı ): Hawada natriy hám kaliy demde oksid qatlamı menen oraladı. Sol sebepli olar kerosin astında saqlanadı. Natriy hám kaliyning basqa metallmaslar menen tásirinen duzlar payda boladı :2 Na + CI, 2 NaCl natriy xlorid 6 K + N2 2 K3 N kaliy nitrid 2 K + H, 2 KH kaliy gidrid Natriy hám kaliyning altıngugurt menen tásirlashuvidan M, Sn quramlı sulfidlar alınadı. 2 Na + S -*- Na, S natriy sulfid 2 Na + 2 S Na, S, natriy disulfid 2 K + 5 S K, S5 kaliy pentasulfid Natriy hám kaliyning metallmaslar menen birikpeleri ion bog'li qattı elementlar. Natriy hám kaliy suw menen ádetdegi sharayatta júdá kúshli, hátte janıw hám jarılıw menen tásirlesedi. Nátiyjede natriy yamasa kaliy gidroksid hám vodorod payda boladı : 2 Na + 2 H, 0 2 NaOH + H,| ; 2 K + 2 fi, 0 2 KOH + HJ Natriy hám kaliy kislotalar menen kúshli tárzde reaksiyaǵa kirisiwedi. HC1, HBr, HI, HvS, HvS04 (suyul.) nátiyjede vodorodtı siqib shıǵarıp, duzlar payda etedi:
2 K + 2 HC1 2 KC1 + HJ Eń zárúrli birikpeleri. Natriy hám kaliyning ámeliy áhmiyetke iye bo 'lgan kóplegen birikpeleri bar. Sıltıiy metallarning gidroksidlari, NaOH, KOH, LiOH, RbOH, CsOH. Suwda áp-áneydey eriydi. Tiykarlar ushın tán bolǵan barlıq reaksiyalardı beredi. Lakmusni kók rangga, fenolftaleinni aqshıl qızǵılt reń rangga kiritedi.
Natriy gidroksid - NaOH. Ámeliyatda kaustik soda dep da ataladı. Laboratoriya sharayatında NaOH ni natriy metallına, natriy oksid yamasa peroksidlarına suw tásir ettirib alıw múmkin. Na, 0 + H, 0 = 2 NaOH Sanaat kóleminde NaOH ni alıw ushın palaw duzı eritpesin elektroliz etiledi. 2 NaCl + 2 HJ) elektroUz > 2 NaOH + CU + eritpede anodda katodda
Kaliy gidroksid da laboratoriya sharayatında kaliy metallı hám kaliy oksidden, sanaatda bolsa kaliy xlorid eritpesin elektroliz etip alınadı. Natriy hám kaliy gidroksidlari ámeliy tárepten úlken áhmiyetke iye bolıp, sanaattıń túrli tarawlarında qollanıladı.
Jańa temanı bekkemlew : natriyni qaysı alımkashf etken, natriyni insan ushın áhmiyeti.
Uyge wazıypa beriw : 21 § - konspekt qılıw. Másele islew
Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. Klass -sáne: 9 -A______9 -B_______9 v 9 v

Tema : 22§ Soda islep shıǵarıw
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset: Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset: Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı :
Soda - Na0 CO3 natriyning eń zárúrli birikpelerinen bolıp, xalıq xojalıǵı ushın ámeliy áhmiyetke iye. Sanaattıń kóp tarmaqlarında sodadan shiyki zat retinde paydalanıladı, atap aytqanda, shıyshe óndiriste shixtaning (shiyki zatlaming anıq koefficientlerdegi qospası ) tiykarǵı strukturalıq bólegi, sellulozadan qaǵaz tayarlawda, toqıma materiallar óndiriste, may-maylar quramındaǵı may kislotalardı, sintetik may kislotaların neytrallap sabın alıwda, neft qazib alıwda burawlaw jumısların jeńillestiriw, neftni qayta islewde naften kislotalarınan yuvuvchi qurallar tayarlawda, natriyning basqa duzların sintez qılıwda soda isletiledi.
Soda tábiyaatda júdá az muǵdarda ushırasıp, oǵan bolǵan sanaat zárúriyatın qandira almaydı. Sol sebepli onı arzan shiyki zattan sintez qılıp alıw zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Bul jóneliste dáslepki texnologiyalıq process XvIII asirde fransuz vrachi L. Leblan tárepinen usınıs etilgen «sulfat usılı» bolıp, ol jaǵdayda palaw duzı sulfat kislota járdeminde natriy sulfatga ótkeriledi. Natriy sulfat bolsa kómir menen qızdırılıp, natriy sulfidga aylantırıladı. Natriy sulfid untaq jaǵdayındaǵı hák tas menen qızdırılıp soda payda etinadi:
1) 2 NaCl + H2 S04 Na2 S04 + 2 HC1|
2) Na2 S04 + 2 C Na2 S + 2 CO, T
3) Na2 S + CaC03 Na, C03 + CaS
Hák tas menen qızdırılǵanda payda bolǵan sodani ajıratıp alıw ushın qattı qospa arnawlı digirmanda maydalanıp, suwda eritiladi.
CaS suwda jaman eriydi, eritpe odan ajıratılıp, bug'latiladi hám soda kristallari alınadı. Bul texnologiyalıq process qımbatqa túskenligi sebepli keyinirek basqa qolaylı usıl («ammiakli usıl») menen almastırılǵan.
1) «Ammiakli usıl» E. G. Solve tárepinen usınıs etilgen bolıp, bunda ammoniy xloridke so'ndirilgan hák menen qayta islengende payda bolatuǵın ammiak menen palaw tuzining konsentrlangan eritpesi to'yintiriladi hám oǵan basım astında karbonat angidrid jiberiledi. Eritpe sawıpilganda suwıq eritpeden jaman eriytuǵın natriy gidrokarbonat shókpege túsedi, onı ajıratıp alıp, qızdırılsa soda payda boladı. 2 NH4 C1 + Ca (OH) 2 2 NH3 + CaCl2 + 2 H20
2) NH3 + CO, + H, 0 -> NH4 HC03
3) NH4 HC03 + NaCl -»> NaHC03 + NH4 C1
4) 2 NaHC03 Na, C03 + CO, + H, 0
Soda Na, C0310 H, 0 jaǵdayda kristallogidrat duz bolıp, tikkeley " kir sodasi" atı menen juwıw quralı retinde isletiledi. Onı joqarı temperaturada qızdırıp, kalsinatsiyalangan (suwsızlantiiilgan) soda - Na, C03 (temir sodasi) alınadı. NaHC03 jaǵdayında bolsa ishimlik sodasi dep atalib, kúndelik turmısda túrli maqsetlerde isletiledi.
Jańa temanı bekkemlew : soda alıwdı neshe hil usılın bilesiz, ishimlik soda hám kir soda ayırmashılıǵı
Uyge wazıypa beriw : 22 § - konspekt qılıw. Másele islew

Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. Klass -sáne: 9 -A______9 -B_______9 v 9 v

Tema : 23§ Kalsiy hám magniy
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset: Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset: Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı :
Elementler udayı tákirarlanatuǵın sistemasında jaylasqan ornı. Mg (magniy ) hám Ca (kalsiy) II gruppanıń bas gruppashası elementleri bolıp, sıltıiy-jer metallar qatarına kiredi. II gruppa bas toparı elementleri sıltıiy-jer metallar dep ataladı. Sıltıiy-jer metall termini olar gidroksidlarining o'yuvchi ózgesheligi hám aldınǵı waqıtlarda qıyın eruvchi oksidlerdi jerler dep atalǵanlıǵı menen baylanıslı. Atom dúzilisi. Magniy hám kalsiyning sırtqı elektron qabatlarında eki s- elektron bar hám sol sebepli olar s-elementler shańaraǵına kiredi. Ximiyalıq reaksiyalarda bul metallar qaytarıwshı retinde eki elektronın berip, +2 zaryadlı ionǵa aylanadı. Barlıq birikpelerinde +2 oksidleniw dárejesin kórinetuǵın etedi. Tábiyaatda tarqalıwı. Kalsiy hám magniy tábiyaatda júdá keń tarqalǵan elementlerden bolıp tabıladı. Jer qabıǵında magniy 3, 35 % ni, kalsiy 3, 5 % ni quraydı. Kóp minerallar : magnezit MgC03, kalsit CaC03, dolomit CaCO} MgCO3, gips CaS04-2 H20, qıshqıl duz MgS04-7 H20, silikatlar-talk 3 Mg-4 Si02 H20, asbest CaO-3 MgO-4 SiO, sıyaqlılar kalsiy hám magniydıń tábiy dárekleri esaplanadı. Ózbekstanda 20 ǵa jaqın marmar kánleri ámeldegi bolıp, házirgi kúnde G'ozg'on, Nurota hám Zirband kánlerinen qazib alınıp atır. Fosforit rezervleri bolsa Oraylıq Qızılqumdagi Qoraqat konida hám Arqa Jetitov kánlerinde jıynanǵan. Alınıwı. Kalsiy hám magniy sanaatda duzları suyıqlanmasini elektroliz etip alınadı. Ózgeshelikleri. Magniy hám kalsiy - gúmissimon-aq reńli, jeńil metallar. Olar hawada demde oksid perde menen qoplanib qaladı, bul perde metalldıń ishki bólegin saqlaydı. Kalsiy magniyǵa salıstırǵanda aktiv hám sıltıiy tábiyaatı kúshli bolǵanlıǵı ushın kerosin astında saqlanadı. Kalsiy hám magniyda metallik ózgeshelikleri sıltıiy metallardan kóre kúshsiz kórinetuǵın boladı. Sebebi olardıń sırtqı elektron qabatlarında sıltıiy metal - lamikidan bir artıq elektron bar. Isletiliwi. Magniy hám kalsiy hám de olardıń birikpeleri ámeliyatda kóp tarawlarda qo 'llanadi. Metall jaǵdayında magniy hám kalsiylar jeńil, miytin eritpeler tayarlawda isletiledi. Yorituvchi raketalar, órt signalları, mayaqları, fotografiyada magniy keń qollanıladı. Olar tiykarǵı qurılıs materialları : asbest, alebastr, gips, hák, marmar, ápiwayı hám silikat gerbish, cementlaming tiykarın quraydı. Magniy hám kalsiy duzları medicinada júdá keń qollanıladı : magnezit, kúydirilgen magneziya, kalsiy xlorid, kalsiy glukonat, talk sıyaqlılar usılar Biologiyalıq áhmiyeti. Magniy hám kalsiy biologiyalıq tárepten zárúrli elementler qatarına kiredi: Magniy hám kalsiy turmıstıń barlıq formaları ushın zárúrli áhmiyetke iye ximiyalıq elementler bolıp tabıladı. Ósimlikler degi zárúrli turmıslıq funksiyanı orınlawshı xlorofill tiykarında magniy jaylasqan.
Haywanlar suyekleri quramınıń 80 % kalsiy fosfatdan ibarat. Magniy muskul toqımasında 0, 09 %, jilikte 0, 07-0, 18 %, qanda 37, 8 mg/l muǵdarda boladı. Hár kúni awqat menen 250-380 mg tutınıw etiliwi kerek. Insan organizminde (70 kg) ortasha 19 g muǵdarda boladı. Kalsiy muskul toqımasında 0, 14-0, 7 %, jilikte 17 %, qanda 60, 5 mg/l muǵdarda boladı. Hár kúni awqat menen 0, 6 -1, 4 g tutınıw etiliwi kerek. Insan organizminde (70 kg) ortasha 1 kg muǵdarda boladı. Adam organizmindegi barlıq kalsiyning shama menen 99% suyekte, 1% bolsa qan hám limfada boladı. Gips.! ) Tábiy gips - CaS04-2 H20
Kúydirilgen gips - (CaS04) 2 H20
Suwsız gips - CaS04

Jańa temanı bekkemlew : Ca hám Mg qaysı alım kashf etken

Uyge wazıypa beriw : 23 § - konspekt qılıw. Másele islew
Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. Klass -sáne: 9 -A______9 -B_______9 v 9 v

Tema : 24§ Suwdiń qattılıǵı jáne onı yumshatish usılları
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset: Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset: Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı :
Ekenin aytıw kerek, planetamız maydanınıń 2/3 bólegi suw menen oralǵan. Insannıń ómirin suwsız oyda sawlelendiriw múmkin emes. Kúndelik turmısda, islep shıǵarıw procesi arming ajıralmaytuǵın bólegi bolǵan suw málim dárejede tazalawdan ótkeriliwi kerek. Tábiy suw quramında magniy hám kalsiy xloridler, sulfatlar, gidrokarbonatlar hám basqa qosımshalar ámeldegi boladı.
Qattı suw - quramında Ca+2 hám Mg+2 ionları kóp bolǵan suw. Jumsaq suw - quramında Ca+2 hám Mg+2 ionları bolmaǵan yamasa júdá kem bolǵan suw.
Qattı suw kóp texnikalıq maqsetler ushın jaramsız esaplanadı. Qattı suwdan paydalanilganda qizdırıw sisteması puw qazanları diywalları magniy, kalsiy karbonatlar hám basqa duzlardan ibarat qoqım menen qoplanib qaladı. Qoqım suw jılıwın qıyınlastıradı, janar may sarpı artıwına, qazan diywallarınıń isten shıǵıwına sebep boladı.
Qattı suwda sabın ko'pirmaydi, sebebi magniy hám kalsiy ionları sabın menen suwda erimeytuǵın birikpeler payda etedi. Qattı suwda gósh, palız eginleriler, dán ónimleri jaqsı pispeydi, sapalı shay tayarlab bolmaydı.
Suwda waqtınshalıq (karbonat ), turaqlı, kalsiy, magniy hám ulıwma qattılıq parıq etedi. • waqtınshalıq qattılıq - suwda magniy hám kalsiy gidrokarbonatlar [Ca (HC03) 2; j Mg (HC03) 2] bar ekenligi menen baylanıslı.
• Turaqlı qattılıq - suwda magniy hám kalsiy sulfatlar hám xloridler [CaS04, CaCl2; MgS04, MgClJ bar ekenligi menen baylanıslı.
• Kalsiy qattılıǵı - suwda kalsiy duzları bar ekenligi menen baylanıslı.
• Magniy qattılıǵı - suwda magniy duzları bar ekenligi menen baylanıslı.
• Ulıwma qattılıq - suwdiń kalsiy hám magniy qattılıǵı jıyındısı.
Sanaatda suwdiń qattılıǵın joytıw ushın ion almasinuv usılı qollanıladı.

Jańa temanı bekkemlew :

1. waqtınshalıq hám turaqlı qattılıqtıń ayırmashılıǵı nede?
2 Dárya suwı, teńiz suwı hám jawın suwınıń qattılıq dárejeleri qanday boladı?
3 Magniy gidrokarbonat hám kalsiy sulfat tutqan suwdiń qattılıǵı qanday joytıladı?
Uyge wazıypa beriw : 24 § - konspekt qılıw. Másele islew
Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. Klass -sáne: 9 -A______9 -B_______9 v 9 v

Tema : 25§ Aluminiy
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset: Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset: Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı : Elementler udayı tákirarlanatuǵın sistemasında jaylasqan ornı. Aluminiy udayı tákirarlanatuǵın sistemanıń III toparı bas gruppachasida 13-tártip nomeri menen jaylasqan. Ximiyalıq belgisi- Al. Salıstırmalı atom massası 26, 9815 ke teń. Aluminiy p-elementler shańaraǵına kiredi. Atom dúzilisi. Aluminiyning sırtqı elektron tekshesinde ush elektron bar. Ximiyalıq reaksiyalarda ush elektronın berip, aluminiy +3 zaryadlanǵan ionǵa aylanadı. Barlıq turaqlı birikpelerinde +3 oksidleniw dárejesin kórinetuǵın etedi. Tábiyaatda tarqalıwı. Aluminiy tábiyaatda eń kóp tarqalǵan metall bolıp, Jer qabıǵı daǵı massa úlesi 7, 45 % ni quraydı. Erkin halda uchramaydi. Quramında aluminiy tutqan 250 den artıq mineral bar ekenligi málim. Aluminiyning tiykarǵı bólegi alumosilikatlar formasında ushraydı. Alumosilikatlarga atız shpcitlciri K/J-Al/J/^SiO, yamasa K (AlSi308), slyudcrfar K20 -2 H20 -3 Al203-6 Si02 yamasa KAl2 (AlSi3 O10 ) (OH), kiredi. Alumosilikatlarning unırawı nátiyjesinde sazlar payda boladı, mısalı, aq saz - kaolin Al10/2 Si01-2 H10 - Ádetde, sazlar qosımshalar tutadı. Korund mineralında aluminiy A1203 formasında boladı. Boksitlar - AL, 03 nH, 0 taw jınısları da aluminiy tutadı. Olar quramında qosımsha retinde temir, marganes, kremniy oksidler boladı. Aluminiy aluminiy oksid, boksitlar hám nefelin (Na, K) 10 -Al103-2 Si01 yamasa (K, Na) [AlSiOJdan alınadı. Aluminiy muskul toqımasında 0, 07-2, 8-10 4 %, jilikte (4-27)-10 4 %, qanda 0, 39 mg/l muǵdarda boladı. Hár kúni awqat menen 2, 45 mg tutınıw etiliwi kerek. Insan organizminde (70 kg) ortasha 61 mg muǵdarda boladı. Alınıwı. Aluminiy elektrotermik usılda alınadı. Bunda suyıqlantirilgan kriolitda (Na3 AlF6 ) erigen aluminiy oksid elektrolit boladı. Bul suyıqlanmaga azmaz muǵdar aluminiy ftorid qosıladı. Bunday elektrolit elektr tokın jaqsı ótkeredi. Elektroliz 950°C de alıp barıladı. Suyıqlanmadan 5-8 volt kernew degi, 80000 ampergacha tok kúshine iye bolǵan turaqlı tok ótkeriledi. Bunda katodda aluminiy, anodda kislorod ajraladi`, kislorod ugleroddan tayarlanǵan anod menen tásirlesedi:Al+3 + 3 e Al° 20 2 - 4 e 0°; 02 + C C02 Sanaatda isletiletuǵın elektrolizyor polattan tayarlanǵan bolıp, onıń ishi kómir menen oralǵan, kómir qatlamı keri qutbga ulanib, katod wazıypasın atqaradı. Suyıqlanmaga tepadan túsiriletuǵın qalıń kómir plastinkaları anod wazıypasın atqaradı. Anod waqıt ótiwi menen yemirilib baradı, sol sebepli onı waqıtı -waqıtı menen o'stirib almastiiib turıladı. Elektrolizyor úzliksiz isleydi. Aluminiy oksid de elektro- lizyorga úzliksiz jetkezip beriledi. Hár 2-3 sutkadan keyin payda bolǵan aluminiyni vakuum járdeminde kovshga quyıp alınadı. Alınǵan aluminiy temir, kremniy hám basqa metall tábiyaatqa iye bolmaǵan, gazsimon qosımshalar menen pataslanǵan halda boladı ; keyingi basqıshda onı qayta suyıqlantırıw hám elektroliz jolı menen tazalap alınadı. Aluminiy oksidti kriolit (Na3 AlF6 ) dıń suyıqlanmasidagi eritpesin elektroliz etip aluminiy alıwda shıǵındı retinde ftor jáne onıń birikpeleri ajralıp shıǵadı. Bul átirap -ortalıqtı zahaiii ftor birikpeleri menen pataslantıradı. Aluminiy alıw júdá kóp elektr energiyasın talap etedi: 1 tonna aluminiy alıw ushın 20000 kvt/soat energiya sarp etiw etiledi. Fizikalıq ózgeshelikleri. Aluminiy - gúmissimon aq reńli, qattı metall. Aluminiy jaqsı shókkishlenedi, odan sım tartıw ańsat, ıssılıq hám elektr tokın jaqsı ótkeredi. Suyıqlanıw temperaturası 660, 5°C, qısıqlıǵı 2698 kg/m3; izotop sanı 11 (22-31); Ximiyalıq ózgeshelikleri. Ádetdegi temperaturada aluminiy hawada ózgermeydi, sebebi ol hawada demde oksidlenedi jáne onı juqa, bekkem oksid perdesi suw hám basqa oksidleniw jaǵdayınan qorǵaw etip turadı :4 A1 + 302 — 2 A1203 Eger oksid perdesi alıp taslansa, aluminiy suw menen ańsat reaksiyaǵa kirisiwedi, vodorod ajıratıp shıǵaradı : 2 A1 + 6 H20 — 2 A1 (0 H) 3 + 3 H2| Aluminiy qızdırılǵan halda xlorid hám suyultirilgan sulfat kislota menen ańsat tásirlesip, vodorod ajıratıp shıǵaradı : 2 A1 + 6 HC1 — 2 A1 C13 + 3 H2| 2 A1 + 3 H2 S04 - A12 (S04) 3 + 3 H2 t Konsentrlangan nitrat kislota menen ádetdegi temperaturada ta' sırlawmaydı. Sol sebepli, konsentrlangan nitrat kislota aluminiy ıdıslarda saqlanadı. Aluminiy sıltılaming suwlı eritpeleri menen ańsat tásirlesip, vodorod ajıratıp shıǵaradı : 2 A1 + 2 NaOH + 6 H20 — 2 Na[Al (OH) 4] + 3 H2| Aluminiy qızdırılǵanda galogenler, fosfor, altıngugurt, azot, uglerod menen reaksiyaǵa kirisiwedi: 2 A1 + N2 — 2 A1 N aluminiy nitrid A1 + P — A1 P aluminiy fosfid 2 A1 + 3 S — A12 S3 aluminiy sulfid 4 A1 + 3 C — A14 C3 aluminiy karbid 2 A1 + 3 CI, — 2 A1 C13 aluminiy xlorid Isletiliwi. Aluminiy jáne onıń eritpeleri jeńilligi hám hawa, ızǵarlıq tásirine shıdamlı bolǵanlıǵı ushın xalıq xojalıǵında keń isletiledi. Mısalı, dyuraluminiy (95 % Al, 4 % Cu, 0, 5 % Mg, 0, 5 % Mn) polat sıyaqlı bekkem, lekin odan úsh ese jeńil.
Jańa temanı bekkemlew : Al elementin qaysı alım kashf etken, Al ni insannıń ómirindegi áhmiyeti hám isletiliwi.
Uyge wazıypa beriw : 25 § - konspekt qılıw. Másele islew
Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. Klass -sáne: 9 -A______9 -B_______9 v 9 v

Tema : 26§ Temir
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset: Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset: Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı :
Elementler udayı tákirarlanatuǵın sistemasında jaylasqan ornı. Temir udayı tákirarlanatuǵın sistemanıń segizinshi toparı yonaki gruppachasida jaylasqan. Tártip nomeri - 26. Ximiyalıq belgisi - Fe. Salıstırmalı atom massası 55, 847 ge teń. d-metallar shańaraǵına kiredi. Atom dúzilisi. Ximiyalıq reaksiyalarda temir atomi 4 s-sırtqı elektron qabıǵınan eki elektron ajıratıp, +2 zaryadlı ionǵa aylanadı. Fe+2 ionı 3 d-qabattan taǵı bir elektrondı ajıratıp, +3 zaryadlı ionǵa aylanıwı múmkin. Temir +2 hám +3 oksidleniw dárejesine tiyisli birikpeler qatarın payda etedi.
Tábiyaatda tarqalıwı. Aluminiydan keyin temir eń kóp tarqalǵan metall bolıp tabıladı. Ayırım maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda temir Jer yadrosın quraydı, bul halda temir Jer sharında eń kóp tarqalǵan metall bolıp qaladı. Jer qabıǵında temiming massa úlesi 4, 2 % ni quraydı. Temir tábiyaatda birikpeler jaǵdayında boladı. Aspan deneleri-meteoritlarda bolsa erkin halda ushraydı. Temirdiń tiykarǵı mineralları : magnetit - magnit temirtosh Fe304, gematit - qızıl temirtosh Fe203, limonit - gúńgirt temirtosh 2 Fe103-3 fi, 0, siderit - temir shpati FeC03, pirit - temir kolchedani FeS,.
Alınıwı. Temir tómendegi usıllar menen alınıwı múmkin.
1. Temirdi onıń oksidlerinen vodorod, uglerod yamasa iyis gazı tásir ettirib alınadı :
FeO + H, = Fe + fi, 0; Fe0 O3 + 3 CO = 2 Fe + 3 CAń
2. Temir oksidlerinen aluminotermiya usılı menen: 3 Fe304 + 8 A1 = 9 Fe + 4 A1203.
3. Temirdiń eki valentli duzların elektroliz etip alınadı.
Fizikalıq ózgeshelikleri. Taza temir - gúmissimon aq reńli, hawada demde xiralashuvchi, jetkiliklishe jumsaq hám sozımlı, kúshli magnit ózgesheliklerine iye metall bolıp, ıssılıq hám elektr tokın jaqsı ótkeredi. Suyıqlanıw temperaturası 1534, 83°C, qısıqlıǵı 7874 kg/m3; izotop sanı 16 (49—63).
Ximiyalıq ózgeshelikleri. Hawada qızdırılǵanda temir oksidleri qospasın - temir kúyiksin payda etedi:
3 Fe + 202 — Fe304 yamasa Fe0 Fe204 Temir qızdırılǵanda xlor, altıngugurt, uglerod, azot menen reaksiyaǵa kirisiwedi: Tat - temir (Ill)-gidroksiddan Fe (OH) 3 ibarat sarg'ish-gúńgirt reńli struktura.
Isletiliwi. Temir basqa metallar arasında insan ushın eń úlken áhmiyetke iye metall bolıp tabıladı. Zamanagóy texnikanıń barlıq tarawları temir jáne onıń eritpeleri menen bekkem baylanıslı. Ámeliyatda taza temirden kemrek, lekin onıń eritpeleri esaplanatuǵın - polat hám shoyınnan júdá keń kólemde paydalanıladı. Olardıń áhmiyeti sol dárejede úlkenki, olar bólek - qara metallar dep, basqa metallardan ajıratılǵan. Polat hám shoyın menen bolsa keyingi temada tanıwamız.
Biologiyalıq áhmiyeti. Temir biologiyalıq tárepten eń zárúrli elementlerden bin esaplanadı. Tiri tábiyaatda ósimlikler, haywanlar organizmlerinde ushraydı, kóplegen fermentler sistemasına kiredi. Birpara beloklar menen birikpeleri bolsa oǵada úlken áhmiyetke iye. Mısalı, insan hám haywanlar organizminde qandıń roli qandaylıǵı, onıń funksiyaları bizge biologiya stuldan ma'him. Qandıń kislorod tashiy alıw qábileti odaǵı eritrotsit denechalari menen baylanıslı. Sol eritrotsitlarning tiykarın temir ionı hám globin belokı quraydı : gemoglobinning bir molekulasında tórtew Fe+2 ionı boladı.
Temir muskul toqımasında 0, 018 %, jilikte (0, 03-3, 8)-102 %, qanda 447 mg/l muǵdarda boladı. Hár kúni awqat menen 6 -40 mg tutınıw etiliwi kerek. Uwlı zatlı muǵdarı 200 mg. Óltiriwshi muǵdarı 7-35 g. Insan organizminde (70 kg) ortasha 4, 2 g muǵdarda boladı.
Jańa temanı bekkemlew : Fe ni atbiatda tarqalıwı, isletiliwi, alınıwı haqqında aytıń.
Uyge wazıypa beriw : 26 § - konspekt qılıw. Másele islew
Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. Klass -sáne: 9 -A______9 -B_______9 v 9 v

Tema : 27§ Ózbekstanda metallurgiya. Shoyın hám polat islep shıǵarıw
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset: Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset: Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı :
Ózbekstanda metallurgiya sanaatı, tiykarınan, Bekobodda jaylasqan bolıp, Bekobod metallurgiya zavodında qara metall ónimleri: polat hám shoyın islep shiǵarıladı. Shoyın - quramında 2, 14 % ten kóp uglerod tutqan temir hám uglerod eritpesi. Polat - quramında 2, 14 % ten kem uglerod tutqan temir hám uglerod eritpesi. Shoyındıń alınıwı. Shoyın quramı, tiykarınan, temir oksidlerinen ibarat bolǵan temir kónidan domna pechlarida-domnalarda suyıqlantirib alınadı. Domna pechlari o'tga shıdamlı gerbishlerden qurılǵan, bálentligi 27-31 m ge shekem bolatuǵın minarlar bolıp tabıladı. Domnaning joqarı bóleginen temir rudası, koks - C, flyus - hák tas hám qum qospası beriledi. Domnaning tómengi bóleginen furmcdar - arnawlı tesikler arqalı 600-800°C ge shekem qızdırılǵan hawa purkaladi. Kóbinese hawa menen taza kislorod da purkaladi (kislorodlı purkama). Koksning janıwınan domnada joqarı temperatura payda etinadi. Kislorodlı purkama temperaturanıń eliriwi hám shoyın suyıqlantirishning tezleniwin támiyinleydi. Domnada koks temperatura hám qaytarıwshı wazıypasın orınlawshı CO derekyi bolıp hizmat etedi. Domnada tómendegi ximiyalıq processler júz boladı :koksning bir bólegi janıp, C02 payda etedi:c + o2 co2 yuqori temperaturada C02 koks menen tásirlesip, CO ga aylanadı :C02 + C 2 CO CO temir rudasini erkin temirge shekem qaytaradı :3 Fe203 + CO -»■ 2 Fe304 + C02 Fe304 + CO -»■ 3 FeO + C02 FeO + CO Fe + C02
Shoyın -temirdiń uglerod menen payda etgen eritpesi bolıp, quramında 2-4, 5% uglerod boladı. Sonıń menen birge, shoyın quramında 1, 5% ge shekem Mn, 4, 5% ge shekem Si hám az muǵdarda S hám de P boladı. Legirlangan shoyın quramında Cr, Ni, Si hám Mn lar boladı. Shoyın domna pechlarida alınadı. Shiyki zat temir rudası : Fe, 0,, Fe304 hám koks. Shoyın qara metallurgiyaning baslanǵısh ónimi. Polat shoyınnan alınadı. Quyma shoyın kúlreń bolıp, odaǵı uglerod grafit formasında bar. Odan trubalar, kópirler ushın tor, mashina bólimleri, ximiyalıq úskeneler tayarlanadı. To'yingan shoyın aq reńli bolıp, odaǵı uglerod temir karbid formasında boladı. Odan polat alıwda paydalanıladı. Polat - quramında 2% ge shekem uglerod bolǵan temirdiń eritpesi. Uglerodlı polat - quramında 2% ge shekem C, 0, 1-1% ge shekem Mn, 0, 4% ge shekem Si, S hám P bolǵan polat bolıp tabıladı. Legirlangan polat - polatqa bólek ózgeshelikler (mexanik puqtalıq, korroziyaga sabırlılıq, elektr, magnit ózgeshelikleri) beriw ushın Cr, Ni, Mo, Al hám basqa qosımshalar qosıp tayarlanadı. Marten pechlarida, kislorodlı konvertorlarda polat alınadı. Marten pechla- rining shiyki zatı shoyın hám polat hám de shoyın buyımlarınıń shıǵındıları bolıp tabıladı. Polattı toblash, qızdırıw, cementlew, azotlash, taplaw jolları menen ózgeshelikleri ózgeriwin áyyemginen jergilikli ónermentler, temirshiler, pıshaqshılar áp-áneydey biliwgen. Konstruksion polatlar joqarı dárejede bekkemlikke hám plastiklikke iye bolıp, olarǵa basım astında qayta islew, olardı kesiw, sabıw qıyınshılıq payda etpeydi. Olardan mashina bólimleri, konstruksion buyımlar hám ımaratlar qurıwda paydalanıladı. Ásbap -úskenebop polatlar joqarı dárejede bekkemlikke hám qattılıqqa iye, dárz ketiwge shıdamlı boladı. Olar kesetuǵın hám ólshew ásbapları, shtamplar tayarlawda isletiledi. Olardıń bólek toparın tez kesetuǵın polatlar tashkil etip, olar úlken tezlikte kesiw processinde de (600- 700° C) kesiw qásiyetlerin saqlap qaladı. Bólek qasiyetli polatlar (tat baspaytuǵın, joqarı temperaturaǵa shıdamlı, magnit qasiyetli hám b.) joqarı temperaturalarda da atmosferada, kislotalar eritpelerinde hám basqa korrozion ortalıqlarda korroziyaga shıdamlı bolıp, olardan gaz turbinalari, reaktiv dvigateller, raketa apparatları, magnit apparatları tayarlanadı.
Jańa temanı bekkemlew : shoyın hám polat ayırmashılıǵın aytıń, ligerlangan polat ne, polat neden alınadı.

Uyge wazıypa beriw : 27 § - konspekt qılıw. Másele islew

Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. Klass -sáne: 9 -A______9 -B_______9 v 9 v

Tema : 28§ Organikalıq ximiya uglerod birikpeleri kiinyosi bolıp tabıladı
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset: Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset: Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı :
Áyyemgi dáwirlerdanoq insanlar xojalıqlarında tekǵana mineral, bálki ósimlik hám haywanlardan alınatuǵın elementlardan da paydalanıp kelgenler. Bul elementlar azıq-túlik, kiyim-keshek hám insaniyattıń rawajlanıp barıwı processinde dári- dárman, boyaw, párdaz -andoz quralları hám basqalardı tayarlaw ushın isletilip kelingen. Insanǵa ósimlik hám haywan ónimleri bolǵan : qant, may-may, efir mayları, bo'yovchi hám keyipti ózgertiriwshi elementlar áyyemgi dáwirlerden málim. Barlıq sanap ótilgen elementlar tek ósimlik hám haywan turmıslıq iskerligi yamasa olardı qayta islew ónimleri bolıp, sonıń tiykarında «organik elementlar» túsinigi shemirshek do bolǵan hám olardı uyreniwshi bólim organikalıq ximiya dep atala baslaǵan.
Ilimpazlar arasında uzaq waqıtlar organizmler turmıslıq iskerliginen ajıratıp alınǵan elementlardıń dúzilisin anıqlaw hám sintez qılıw múmkinshiligi joq ekenligi, organikalıq elementlar bólek «hayotiy kúsh» arqalı payda boladı (vitalistik táliymat ; " vis vitalis"- turmıslıq kúsh) degen qáte pikir qáliplesip qaldı. Lekin, keyinirek bul qáte pikirden waz keshiwge májbúr etiwshi dáliller olina baslandı.
• Insanǵa daslep málim bolǵan organikalıq elementlar : sirke, vino, qumsheker, efir mayları, boyawlar.
• Organikalıq birikpeler quramına kiretuǵın elementler: uglerod, vodorod, kislorod, azot, fosfor, altıngugurt.
• Daslep organikalıq elementlardan - oksalat kislota hám mochevina sintezlangan (nemis alımı F. veler, 1824-1828).
• Anilin sintezi (orıs alımı N. N. Zinin, 1832).
• Sirke kislotası sintezi (nemis alımı G. Kolbe hám ingliz alımı Franklend, 1848).
• Jasalma yog'simon element sintezi (fransuz alımı M. Bertlo, 1854).
• Qumshekersimon element sintezi (orıs alımı A. M. Butlerov, 1861).
• Organikalıq birikpeler dúzilisine kóre shınjırii: to'yingan CnH2 n+2 (uglerod ózinden tısqarı tórtew basqa atomlar menen baǵ payda etgen), to'yinmagan qosbog'li CnH, n (eki uglerod atomi arasında qosbog' bar >C=C<) hám to'yinmagan uchbog'li CnH, n (eki uglerod atomi arasında uchbog' bar -C=C-) hám de halqalı : to'yingan C H, to'yinmagan, aromatik uglevodorodlarga bólinedi.
• Házirgi waqıtta ósimlik hám hay von organizmlerinde uchrovchi kóplegen elementlar (vitamin, gormon, boyawlar ) hám de tiri tábiyaatda uchramaydigan elementlar (jasalma hám sintetik talshıqlar, sintetik kauchuk, plastmassalar, awıl xojalıǵı zálelkunan- delerine qarsı gúresiw quralları, antibiotiklar, dári-dármanlar hám b.) sintez etip alınǵan.
Jańa temanı bekkemlew :
1 Organikalıq elementlardıń ayriqshalıǵı sebepleri nede?
2 Organikalıq elementlardıń xalıq xojalıǵında tutqan ornı haqqında neler bilesiz?
Organikalıq elementlar organikalıq bolmaǵan elementlardan qanday parıq etedi?

Uyge wazıypa beriw : 28 § - konspekt qılıw. To'yingan uglevodorodlar qatarın yadlaw.

Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. Klass -sáne: 9 -A______9 -B_______9 v 9 v

Tema : 29§ Organikalıq birikpelerdiń dúzılıw teoriyası
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset: Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset: Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı :

• A. M. Butlerovning ximiyalıq dúzilisi teoriyası daǵı tiykarǵı qaǵıydalar.

• Ximiyalıq dúzılıw molekulalarda atomlarning birigiw hám óz-ara tásir etiw tártibi ekenligi.
• Izomeriya.
• Element ózgesheliklerin molekulanıń ximiyalıq dúzilisine baylanıslılıǵı.
• Ximiyalıq dúzılıw teoriyasınıń áhmiyeti. v
Organikalıq birikpe hám organikalıq ximiya túsiniklerin 1827-jılda shved ximiki I. Ya. Berselius kirgizgen. Ol organikalıq ximiyanı ósimlik yamasa haywanlardan alınatuǵın elementlar ximiyası dep tán alıw etdi.
Hár qanday pánniń tiykarın teoriya quraydı. Hár qanday teoriyanıń kúshin málim dálillerdi túsindiriw hám jańaların aldınan aytıp beriw múmkinshiligi belgileydi.
Organikalıq ximiyanıń ilimiy tiykarın ximiyalıq dúzılıw teoriyası quraydı.
1858-1861-jıllarda orıs alımı A. M. Butlerov Parij hám Shpeyer (1861-jıl 16 - sentyabr) qalalarında ximiyalıq dúzılıw teoriyası tiykarlarına tiyisli lekciya etken:
1. Atom hám molekulalar real bar. Atomlar molekulada tártipsiz halda emes, bálki valentliklariga uyqas túrde málim izbe-izlikte bir-biri menen ximiyalıq baǵlar arqalı birikadi.
2. Elementtıń ózgeshelikleri tekǵana sapa hám muǵdarlıq quramǵa, bálki molekula - larning ximiyalıq dúzilisine de baylanıslı.
3. Molekula daǵı atom yamasa atomlar toparı bir-birine tikkeley hám bilvosi- ta tásir kórsetedi.
4. 1823-jılda Yu. Libix hám F. vyoller tárepinen izomeriya hádiysesi ashıldı.
5. 1876 -jılda J. Dyuma hám P. Buley tárepinen organikalıq elementlardı radikallar tiykarında birinshi dúzılıw teoriyası usınıs etildi.
6. Elementler valentligining ashılıwı (E. Franklend, 1858).
7. Ugleroddıń tórt valentliligi anıqlanıwı (A. Kekule, 1857).
8. Uglerod atomlarining bir-biri menen baylanıstırna alıw qábiletiniń anıqlanıwı (A. Kuper, A. Kekule, 1857).
9. Atomlarning jalǵanıw ximiyalıq kúshin belgilew ushın valentshtrixining kiritiliwi (A. Kuper, 1858).
10. «Atom» hám «molekula» túsinikleriniń anıqlawtirilishi hám ajratılıwı (Karlsruedagi xalıq aralıq syezd, 1860 ).
Birdey molekular massa sapa hám muǵdarlıq quramǵa iye, lekin ximiyalıq dúzilisi, fizikalıq hám ximiyalıq ózgeshelikleri túrlishe bolǵan elementlar - izomerlar dep ataladı.
Jańa temanı bekkemlew :
1 «Ximiyalıq dúzılıw» sóz dizbeginiń mánisin túsintiriń.
2 Ximiyalıq dúzılıw teoriyasınıń tiykarǵı jaǵdayların aytıp beriń.
3 Izomerlar qanday elementlar?
4 Tarmaqlanǵan hám tarmaqlanbaǵan uglerod shınjırı degende neni túsinesiz?
Uyge wazıypa beriw : 29 § - konspekt qılıw. Radikallarni yadlaw
Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova
Pán : Ximiya. 9 - Klass 13. 01. 2014-sáne
Tema : 30§ To'yingan uglevodorodlar
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset: Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset: Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı :

Uglevodorodlar eń ápiwayı organikalıq elementlar bolıp, uglerod hám vodorod atomlaridan shólkemlesken. Uglevodorod shınjırındaǵı uglerod atomlari arasındaǵı baǵ xarakteristikaına qaray, to'yingan, to'yinmagan hám aromatik uglevodorodlarga bólinedi.

• To'yingan uglevodorodlar - uglerod atomlari óz-ara ápiwayı baǵ menen, qalǵan valentliklari vodorod menen to'yingan uglevodorodlar.
• To'yingan uglevodorodlar - atsiklik hám alitsiklik uglevodorodlarga bólinedi.
• Atsiklik uglevodorodlar - halqalı dúzılıwǵa iye bolmaǵan alipatik uglevodorodlar.
• Alitsiklik uglevodorodlar - halqalı dúzılıwǵa iye bolǵan uglevodorodlar.
• To'yingan uglevodorodlar alkanlar, parafinlar, to'yingan alipatik uglevodorodlar dep da ataladı.
• • Alkanlar - ashıq shınjırlı to'yingan uglevodorodlar
Olar CnH, n+, ulıwma formulaǵa iye bolǵan gomologik qatardı quraydı. Gomologik qatar dep, quramı hám ximiyalıq ózgeshelikleri uqsas hám bir- birinen CH,-atomlar toparına parq etiwshi elementlar qatarına aytıladı.
Alkan Formulası Agregat jaǵdayı Temperatura, °C
suyuqlanish qaynash
Metan CH4 Gaz -189, 5 -161, 4
Etan C2 H6 Gaz -183 -88, 6
Propan C3 H8 Gaz -189, 9 -42, 2
Butan C4 Hio Gaz -138, 3 -0, 5
Pentan C5 H12 Suyıqlıq -129, 7 +36, 0
Geksan CgHi4 Suyıqlıq -94, 3 +68, 7
Dekan C10 H22 Suyıqlıq -29, 7 +174, 0
Geksadekan C16 H34 Qattı +18, 2 +270, 0
Jańa temanı bekkemlew :
Fizikalıq ózgeshelikleri hám tábiyaatda dús keliwi. Uglevodorodlardagi uglerod atomlari sanı artıp barıwı menen olardıń suyıqlanıw hám qaynaw temperaturaları artıp baradı. Barlıq alkanlar suwdan jeńil hám ol jaǵdayda erimeydi. Olar tábiyaatda keń tarqalǵan, neft, tábiy hám joldas gazlar quramında ushraydı.
Uyge wazıypa beriw : 30 § - konspekt qılıw. Radikallarni yadlaw
Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. 9 -Klass 15. 01. 2014 -sáne

Tema : 31§ Metan
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset: Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset: Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı : Fizikalıq ózgeshelikleri hám tábiyaatda dús keliwi. Metan - alkanlarning ápiwayı wákili bolıp, reńsiz, hidsiz, hawadan jeńil, suwda jaman eriytuǵın gaz element. Metan tábiy gazdıń 90 -98% ini quraydı. Toshko'mimi qurǵaqlay aydaw hám de neftni qayta islewden alınatuǵın gazlar, joldas gazlar quramında ushraydı. Metan kóbinese batpaq yamasa ruda gazı dep da ataladı. Batpaq sharayatında ósimlikler hawasız chiriganda, jer astında toshko'miming ólpeń bólekla- nishidan metan payda boladı.
Ximiyalıq ózgeshelikleri. Metan hám taǵı basqa alkanlar sıyaqlı ximiyalıq aktivligi kishi bolıp, biiikish reaksiyalarına kirispeydi, kaliy permanganat hám sıltılar eritpeleri menen tásirlashmaydi, bromli suw hám konsentrlangan sulfat kislotanıń suwıq eritpesine ta' sır etpeydi. Oksidleniw reaksiyaları tek joqarı temperaturada baradı.
Janıw. Metan hawayııw reń berip janadı (tábiy gazdıń janıwın kórgensiz. Tábiy gazdıń 90 -98% metan bolıp tabıladı):
CH4 + 20, — CO, + 2 H, 0 + 880 kJ
Reaksiya nátiyjesinde úlken muǵdarda ıssılıq ajralıp shıqqanlıǵı ushın onı janar may retinde isletiledi. Metanning kislorod menen 1:2 hám de hawa menen 1:10 kólemiy koefficientlerdegi qospalarınıń jarılıw qáwipi úlken.
Shańaraq hám basqa jámiyetlik shólkemleri ımaratlarında janar may retinde tábiy gazdan paydalanıwda ıqtıyat bolıń!
Bólekleniwi. Kúshli qızdırılǵanda (1000°C) metan vodorod hám uglerodqa bóleklenedi:
CH4 C + 2 H2 O 'rin alıw reaksiyası. Metan galogenler, suyultirilgan nitrat hám sulfat kislotalar menen orın alıw reaksiyalarına kirisiwedi. Galogenleniw nur tásirinde ámelge asadı. Nur kvantı tásirinde galogen molekulasındaǵı kovalent baǵ uziladi. Bunda galogen (mısalı, xlor) dıń toq elektronlı, kinetik energiyası joqarı bolǵan erkin radikali payda boladı : CI, —* 2 C1. Galogen radikali uglevodorod menen tásirlesip, erkin uglevodorod radikali payda etedi: CH4 + CI —* HC1 + CH. Erkin uglevodorod radikallari taǵı galogen molekulaları menen tásirlesedi, galogen radikali payda boladı hám t.b. Bunday dawamlı reaksiyalar shınjır reaksiyalar dep ataladı. Nátiyjede metanning galogenli tuwındıları qospası payda boladı : (reaksiyanıń molekular teńlemesi):
Alınıwı. Metan sanaatda tómendegi usıllar járdeminde alınadı :
1) vodorod hám grafitni nikel katalizatori qatnasıwında 500°C de óz-ara tásirlashtiiib alınadı : C + 2 H2 CH4
2) suv gazınan alınadı (bul usılda basqa alkanlarni da alıw múmkin): CO + 3 H, CH4 + H, 0
Laboratoriyada metanni tómendegi usıllar járdeminde alınadı :
1) aluminiy karbidning suw menen tásirlashishidan: A14 C3 + 12 H20 4 A1 (0 H) 3 + 3 CH4
2) natriy asetatning natriy gidroksid menen qospasın qızdırıp : CH3 COONa + NaOH CH4 + Na2 C03
• alkanlarni natriy metallı menen hám uglevodorodlar galogenli tuwındılarınıń óz-ara tásirinen de alıw múmkin
Metan hám basqa alkanlarning isletiliwi. Metan úlken ámeliy áhmiyetke iye. Ol kóplegen zárúrli ximiyalıq ónimler alıwda shiyki zat retinde isletiledi. Asetilen, metanol, formaldegid sonday elementlardan bolıp, olardıń ózi de ximiya sanaatı ushın zárúrli shiyki zatlar esaplanadı. 20 -25 uglerod atomi tutqan joqarı alkanlarni oksidlew bólek orın tutadı. Bul jol menen túrli shınjır uzınlıǵına iye bolǵan sintetik may kislotaları alınadı, olardan bolsa sabınlar, túrli yuvuvchi qurallar, surkov materialları, loklar, emallar alıwda paydalanıladı. Alkanlar janar may retinde de isletiledi.
Jańa temanı bekkemlew :
Uyge wazıypa beriw : 31 § - konspekt qılıw. Berilgen elementlardı ataw
Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova
Pán : Ximiya. 9 - Klass 20. 01. 2014-sáne
Tema : 32§ To'yinmagan uglevodorodlar
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset: Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset: Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı :
1. To'yinmagan uglevodorodlar - molekulalarında uglerod atomlari] qosbog' yamasa uchbog' arqalı baylanısqan uglevodorodlar.
2. To'yinmagan uglevodorodlarning eń zárúrli wákillerine alkenlar (etilen qatarı ), alkadiyenlar (diyen qatarı ), alkinlar (asetilen qatarı ) kiredi.
3. Alkenlar - molekulasında bir qosbog' tutqan uglevodorodlar.
4. Alkadiyenlar - molekulasında eki qosbog' tutqan uglevodorodlar.
5. Alkinlar - molekulasında bir uchbog' tutqan uglevodorodlar.
• Geometriyalıq stereoizomeriya - orınbasarlardıń qosbog' átirapında keńislikdegi jaylasıwınıń túrlisheligi nátiyjesinde payda bolatuǵın izomeriya. Strukturalıq izomeriya - uglerod shınjırınıń tarmaqlanıwı hám qosbog'ning jaylasıwı menen baylanıslı bolǵan izomeriya.
• Izomeriya. Alkenlarda butendan baslap, strukturalıq izomeriya hám geometriyalıq stereoizomeriya, alkinlarda bolsa tek strukturalıq izomeriya (butindan baslap ) gúzetiledi. Alkenlarni atawda tiyisli alkan atı negizine - en qosımshası, alkinlarda bolsa - ın qosımshası qosıladı hám izomerlarni ataǵanda uglerod atomlari qosbog' yamasa uchbog' turǵan tárepden nomerlenedi.
• Fizikalıq ózgeshelikleri. Tómen alkenlar - gaz, C5 H10 nan baslap C|4 H1 X ge shekem -suyıq, joqarı alkenlar - qattı elementlar. Barlıq alkenlar suwda derlik erimeydi, spirtte bólekan eriydi.
• Alkinlarning dáslepki úsh wákili gaz, C4 ten C8 ge shekem suyıq, odan keyingileri bolsa qattı elementlar bolıp tabıladı.
• Ximiyalıq ózgeshelikleri. Alkenlar hám alkinlar alkanlarga qaraǵanda talay aktiv elementlar. Olardıń ximiyalıq ózgesheliklerin etilen - eten hám asetilen - etin mısalında kórip shıǵamız.p-elektronlardıń molekula tegisliginen sırtda óz-ara qatlam payda etgeni ushın p-baǵ turaqlılıǵın kishilew bolıwı olardıń ximiyalıq aktivligine sebep boladı. Ximiyalıq reaksiyalarǵa daslep qosbog' yamasa uchbog' tutqan uglerodlar kirisiwedi. Sol sebepli olarǵa birigiw reaksiyası tán.
• Galogenlerdiń birigiwi (galogenleniw):
• Isletiliwi. Etilen hám asetilen zamanagóy organikalıq ximiya texnologiyasında zárúrli shiyki zat esaplanadı. Etilenning yarımınan kóplegeni polietilen alıw ushın isletiledi. Qalǵan bólegi etanol, xloretan, vinilxlorid, stirol sıyaqlı kóplegen organikalıq elementlar sintezi ushın sarplanadı. Awıl xojalıǵı ónimlerin shala pısken halda uzaq aralıqlarǵa tasıwda etilenning olardı (tiykarınan, miywelerdi) yetiltirish ózgeshelikinen paydalanıladı. Asetilendan etil spirti, sirke kislota, sintetik kauchuk, polixlorvinil hám poliftorvinil plastmassalar alınadı.
Jańa temanı bekkemlew :
3 Alkanlar, alkenlar hám alkinlarning uqsas hám parq etiwshi táreplerin kórsetip beriń.

Uyge wazıypa beriw : 32 § - konspekt qılıw. Radikallarni yadlaw. Berilgen elementlardı ataw.

Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. 9 - Klass 22. 01. 2014 -sáne

Tema : 33§ Molekulasında eki hám odan artıq qosbog' bolǵan uglevodorodlar
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset: Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset: Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı :
• Alkadiyenlar (diyen uglevodorodlar) - quramında eki qosbog' tutqan to'yinmagan uglevodorodlar.
• Poliyenlar (alkatriyen hám b.) - quramında ekinen artıq qosbog' tutqan to'yinmagan uglevodorodlar.
• Diyen uglevodorodlar CnH, n_, ulıwma formulaǵa iye bolǵan gomologik qatardı quraydı.
Fizikalıq ózgeshelikleri. Divinil - reńsiz,-5°C de qaynaydigan gaz. Izopren - reńsiz, 34°C de qaynaydigan suyıqlıq.
Ximiyalıq ózgeshelikleri. Alkadiyenlar da alkenlarga uqsap bromli suwdı reńsizlentiredi, galogenvodorodlami biriktiradi. Bul reaksiyalarda eki qosbog' bır jola uziladi, birigiw bolsa birinshi hám tórtinshi uglerod atomida júz boladı, ekinshi hám úshinshi uglerod atomlari arasında bolsa qosbog' payda boladı :
Sonday etip, diyen uglevodorodlarda birigiw reaksiyasında qosbog' jılısıwı (qosbog' migratsiyasi) gúzetiledi. Alkadiyenlar (divinil) polimerlanishidan kauchuksimon polimerlar (divinil kauchugi) payda boladı :
Tábiy kauchuk. Kauchuk-geveya sıyaqlı tropik ósimliklerdiń sutsimon shirasi lateksdan alınatuǵın, joqarı elastiklikke iye bolǵan material. Lateks - kauchukning suwdaǵı kolloid eritpesi. Qızdırılǵanda yamasa kislotalar tásir ettirilgende lateks koagullashadi, onı suyıqlıqtan ajratıladı hám quritiladi. Kauchuk uglerod sulfidda, benzin, benzolda eriydi. Kauchukning zárúrli ózgesheligi onıń elastikligi hám suw ótpkezbesligida. Tábiy kauchuk izopren polimeri esaplanadı. Kauchuk molekulası payda bolishida izopren tómendegishe dúzilgen polimer shınjırına birikadi:
Kauchuk molekulası sızıqlı dúzılıwǵa iye. Tábiy kauchukdagi metilen gruppaları -CH,-qosbog'dan bir tárepte jaylasıp, sis-jaǵday daǵı stereoregular dúzılıw daǵı molekulalar payda etedi. Kauchuk molekulaları kúshli dárejede egilgan, buralgan halda boladı, kauchuk shozılǵanda molekulalar tuwrılanadı hám kauchuk úlgisi uzınlasadı. Molekulaǵa tásir toqtatilsa, ishki ıssılıq háreketi nátiyjesinde zvenolar dáslepki jıynalma jaǵdayına qaytadı, kauchuk ólshemleri qisqaradı.
Kauchuklar qızdırılǵanda yumshaydi, jabısatuǵın bolıp, sawıpilganda bolsa qattı, mort bolıp qaladı. Bul kemshilikler oǵan altıngugurt qosıp qızdırıw nátiyjesinde jónge salıw etiledi.
• vulkanlash - kauchukni altıngugurt menen qosıp qızdırıp rezinaǵa aylandırıw procesi.
Altıngugurt polimerdagi qosbog'larga birikib, kauchuk molekulaların «tikib qóyadı». Nátiyjede rezina - toldırgichli keńislikdegi dúzılıwǵa iye polimer payda boladı. Rezina shiyki kauchukka salıstırǵanda jáne de elastik hám temperatura, erituvchilar tásirine shıdamlı (benzinde erimeydi). Bul rezina daǵı sızıqlı makromolekulalar arasında molekulalararo kúshlerden tısqarı ximiyalıq baǵ kúshleri de bar ekenligi menen anıqlama bernedi. Kauchukni vulkanlashda quramında 32 % ge shekem altıngugurt tutqan ónim ebonit dep ataladı. Ebonit - qattı, izolatorlik ózgeshelikine iye element. Kauchuk xalıq xojalıǵında úlken áhmiyetke iye, onı avtomobil, aviatsiya, elektrotexnika sanaatında, medicinada keń qollanıladı.
Jańa temanı bekkemlew :
1 Qanday uglevodorodlar diyenlar dep ataladı?
2 Etilen —*■ etanol butadiyen sintetik kauchuk qatarındaǵı o 'zgarishlar reaksiya teńlemelerin jazıń. Polimerlanish dárejesi 2500 ge teń bolǵan polimerning molekular massasın anıqlań.
3 Geksan hám geksadiyen qanday parıq etedi?
4 Kauchukni vulkanlashning áhmiyeti nede?
Kauchukning qollanıw tarawların aytıp beriń.
Uyge wazıypa beriw : 33 § - konspekt qılıw. Berilgen elementlardı ataw. Alınıwı hám hossalarini yolash.
Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. 9 - Klass 27. 01. 2014 -sáne

Tema : 34 §Aromatik uglevodorodlar
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset:
Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset:
Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Oqıwshılar menen qutlıqlaw.
2. O 'quvchilar dawamadini anıqlaw.
3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı :
Benzolning zamanagóy struktura formulası ishinde úzliksiz sheńberli yamasa punktir sheńberli altı a'zoli halqa formasında ańlatpalanadı hám usınıń menen birge Kekule formulasınan da paydalanıp turıladı.
Fizikalıq ózgeshelikleri. Benzol — reńsiz, uchuvchan, janǵısh, ayriqsha hidga iye suyıqlıq. Suwda erimeydi. Puwi hawa menen portlaytuǵın qospa payda etedi. Suyıq benzol jáne onıń puwi uwlı zatlı. Kóp aromatik uglevodorodlar ádetdegi sharayatta suwda erimeytuǵın reńsiz suyıqlıqlar bolıp tabıladı.
Ximiyalıq ózgeshelikleri. Benzol hám basqa aromatik uglevodorodlar to'yingan hám to'yinmagan uglevodorodlardan parq miladi. Olar ushın to'yingan uglevodorodlardagiga salıstırǵanda ańsat baratuǵın orın alıw reaksiyaları tán.
0'rin alıw reaksiyaları.
Galogenlew — benzol yadrosı daǵı vodorod atomlarining katalizator qatnasıwında (A1 C1,, FeC1,, Fe) galogenlerge almasınıwı bolıp tabıladı:
C, H, + Br, C, H, Br + HBr
Payda bolǵan brombenzol 156'C de qaynaydigan, reńsiz, suwdan salmaqli suyıqlıq bolıp tabıladı.
Nitrolash — benzol yadrosı daǵı vodorod atomlarining sulfat kislota qatnasıwında
nitroguruh — NO, ga almasınıwı bolıp tabıladı:
C, H, + HONO, ~ C, H, NO, + H, O
Sulfolash — benzol yadrosı daǵı vodorod atomlarining sulfat kislota qaldıg'i
sulfoguruh — SO, OH ga almasınıwı bolıp tabıladı:
C, H, + HOSO, H ~ C, H, SO, H + H, O
Jańa temanı bekkemlew :
Qanday uglevodorodlar aromatic uglevodorodlar dep ataladı?
Aromatic uglevodorodlar ushın qanday izomeriya tán?
Benzol ushın tán bolǵan reaksiy hám to'yinmagan uglevodorodlardan qanday parıqlaw
a teńlemelerin jazıń.
Aromatic uglevodorodlarni to'yingan múmkin?
Tómendegi ózgerislerdi ámelge asırıw ushın zárúr reaksiyalardıń teńlemelerin
jazıń :
a) CaCO, ~ CaO ~ CaC, ~ CaCO3 ~ CaO.
b) Ca ~ CaC, ~ CaCL2 ~ CaX, ~ CgX„
d) Al ~ Al, C, ~ CH, ~ CH, Cl.
44, 8 l asetilendan reaksiya unumi 40 % bolǵanda qansha benzol alıw múmkin?

Uyge wazıypa beriw : 34 § - konspekt qılıw. Berilgen elementlardı ataw. Alınıwı hám hossalarini yolash.

Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. 9 - Klass 29. 01. 2014-sáne

Tema : 35§. Uglevodorodlarning tiykarǵı tábiy dárekleri toshko'mir, neft hám tábiy gazlar esaplanadı.
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset:
Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset:
Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Oqıwshılar menen qutlıqlaw. 2. O 'quvchilar dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı :
° 0'zbekistonda izlep tabılǵan gaz rezervleri 2 trillion kubometrge jaqın. ° 160 tan artıq neft kánleri bar.
° Neft hám gaz ámeldegi bolǵan besew tiykarǵı region : Ústúrt, BuxaraXiva, Qublası -Batıs Hisor, Surxondaryo, Ferǵana.
° Respublikamızda neft hám gazdı qayta isleytuǵın zavodlar Ferǵana, Oltiariq, Kebirtan, Mubarak hám Ko'kyumaloqda iskerlik kórsetip atır.
Toshko'mir. Janar may retinde isletiliwinen tısqarı, odan metallurgist sanaatında kóndan temirdi suyıqlantirib alıwda kóp muǵdarda kerek bolatuǵın koks da tayarlanadı. Koks alıw arnawlı koks tayarlaw zavodlarında ámelge asıriladı. Toshko'mir arnawlı koks pechlarida hawasız sharayatta 1000'C ge shekem qızdırıp, qurǵaqlay haydaladi (kokslanadi), bunda uchuvchan elementlar, uglerod hám kúl qospasınan ibarat gewek birlespe (substansiya) — koks payda boladı. Bul qospa 25 — 79'C ge shekem sawıpilganda odan toshko'mir smolasi, ammiak suwı, koks gazı dep atalıwshı gazsimon ónimler alınadı. Toshko'mir smolasi dáslepki waqıtlarda koksokimyo sanaatı hám gaz sanaatı shıǵındısı retinde tastap jiberilardi, házir bolsa odan bir qatar organikalıq elementlar alıwda derek retinde paydalanıladı. Onıń ushın onı fraksion aydawǵa berilip, nátiyjede bir neshe fraksiyalar: 1) arenlar hám olardıń tuwındıların (benzol, toluol, kislotalar hám b.) tutatuǵın, qaynaw temperaturası 170'C ge shekem bolǵan jeńil may; 2) fenol, naftalin tutatuǵın, qaynaw temperaturası 170 — 230'C aralıǵinda bolǵan orta may; 3) naftalin jáne onıń gomologlarini tutatuǵın, qaynaw temperaturası 230 — 270'C aralıǵinda bolǵan salmaqli may; 4) antratsen, fenantren hám basqalardı tutatuǵın, qaynaw temperaturası 270 — 350'C aralıǵinda bolǵan antratsen moyi; 5) pek (kúyik) dep atalıwshı qara qaldıq massa alınadı. Ammiak s~vi ammiak, ammoniy xlorid hám karbonattan ibarat suwlı eritpe bolıp, odan azoth tóginler óndiriste paydalanıladı. Koks gazı quramına benzol, toluol, ksilollar, fenol, ammiak, vodorod sulfid, sian birikpeleri hám basqa elementlar kiredi. Koks gazınan ammiak, vodorod sulfid, sian birikpeleri bólek ajıratılǵannan keyin benzol hám basqa qımbat bahalı elementlar alınadı. Toshko'mirni tuwrıdan-tuwrı jaǵıp isletiw odan paydalanıwdıń nátiyjeli jolı emes. Ekologiyalıq hám ekonomikalıq tárepten nátiyjeli usıl onı gazsimon hám suyıq janar may holiga qayta islep, qımbat bahalı ximiyalıq elementların ajıratıp alıp paydalanıw bolıp tabıladı. Házirgi waqıtta kómirlerdi suyıq janar may — benzin, dizel janar maysı, mazut jaǵdayında qayta islep bere alatuǵın úskeneler bar. Neft — gazsimon, suyıq hám qattı uglevodorodlarning qospasınan ibarat moysimon, reńi — sarı yamasa ash-gúńgirt reńden qara ranggacha, yoqimsiz hidga iye, suwdan jeńil, qısıqlıǵı 730 dan 860 kg/m' ge shekem bolǵan suyıqlıq. Neftda uglevodorodlardan tısqarı azmaz muǵdar naften kislotaları, altıngugurt hám azot tutqan birikpeler boladı. Túrli orınlardan qazib alınatuǵın neftning quramı da hár túrlı boladı. Ishki yonuv dvigatelleri ushın suyıq janar maydıń tiykarǵı derekyi hám ximiya sanaatı ushın qımbat bahalı shiyki zat bolǵan neftdan sintetik kauchuklar, plastmassalar, ximiyalıq talshıq hám basqa kóplegen elementlar alınadı. Neftni qayta islewde onı gazlardan, suw hám altıngugurt birikpelerinen, naften kislotaları hám duzlardan tazalap alınadı. Sonnan keyin onı fraksiyali aydawǵa beriledi. Bunda bir qatar fraksiyalar: 1) C, — C„uglevodorod quramlı birinshi fraksiya (35 — 195'C) — benzin; 2) C, — C„uglevodorod quramlı ekinshi fraksiya (200 — 300'C) — kerosin; 3) 300'C den joqarı temperaturada qaynovchi uglevodorodlar fraksiyasimazut alınadı.

Jańa temanı bekkemlew :

Uglevodorodlarning tábiy dáreklerine neler kiredi?, Toshko'mirni qurǵaqlay aydawdan qanday ónimler alınadı?
Neftni aydawdan qanday ónimler alınadı?, Tábiy gaz quramına qanday uglevodorodlar kiredi?
Uglevodorodlarning tábiy dárekleri hám olardı qayta islew ónimleri qanday tarawlarda isletiledi?
Uyge wazıypa beriw : 35 § - konspekt qılıw. Berilgen elementlardı ataw. Alınıwı hám hossalarini yolash.

Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

Pán : Ximiya. Sáne _______________________________________________________________
_______________________________________________________________
Tema : 36 § Bir atomli spirtler
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset:
Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset:
Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı : Házirgi waqıtqa shekem biz vodorod hám ugleroddan shólkemlesken organikalıq elementlardı úyrendik. Bul elementlerden tısqarı kislorodtı da óz ishine alıwshı kóplegen elementlar da málim bolıp, olarǵa spirtler, fenollar, aldegidlar, ketonlar, organikalıq kislotalar, ápiwayı hám quramalı efirlar, uglevodlarni mısal etip keltiriw múmkin.
~ Spirtler-quramındaǵı bir yamasa bir neshe vodorodtı -OH gidroksid funksional toparına almastırǵan uglevodorod tuwındıları bolıp tabıladı. ~ Spirtlerde vodorod baǵı bar. ~ Spirtlerdiń ulıwma formulası - ROH bolıp, bul jerde R-uglevodorod radikalini ańlatadı, radical to'yingan hám to'yinmaganligiga qaray, spirtler de to'yingan hám to'yinmagan spirtlerge bólinedi. ~ Quramında tutqan gidroksiguruhi sanına qaray, spirtler bir atomli (bir -OH gruppa tutqan ), eki hám kóp atomli (bir neshe - OH gruppa tutqan ) spirtlerge bólinedi.
~ Baslanǵısh uglerod atomi gidroksiguruh tutsa - baslanǵısh spirt (R-CH;OH), ekilemshi uglerod atomi tutsa - ekilemshi spirt (R, CH-OH), uchlamchi uglerod atomi tutsa - uchlamchi spirt (R, C-OH) dep ataladı
(R,, R,, R,-uglevodorod radikallari). Bir atomli to'yingan spirtler ulıwma formulası C„H, „„OH bolǵan bir-bindan CH,- metilen toparına parq etiwshi gomologik qatardı tashkil miladi. Atalıwı. Spirtlerdi atawda trivial atalıw menen birgelikte (metil, etil, propil spirtleri, glitserin) xalıq aralıq nomenklaturadan da keń paydalanıladı. Bunda uyqas uglevodorod nomiga -al qosımshası qosıladı hám -OH gruppa jaylasqan uglerod atomi nomeri kórsetiledi, nomerlew gidroksiguruh jaqın turǵan tárepden baslanadı. CH, OH - metanol CH, CH, CH, CH, OH - Butanol-1 (Butan -1-al) CH, CH, OH - etanol CH, CH (CH,) C (OH) (CH,) CH,- 2, 3-qapırıqetilbutano1 Izomeriyasi. Spirtlerde shınjır hám gidroksiguruh turǵan jaǵday izomeriyasi bar. Sol sebepli spirtler uyqas uglevodorodlardan kóbirek izomerga iye boladı. Jaǵday izomeriyasini propanoldan baslap baqlaw múmkin (propanol-1 hám propanol-2):
CH3 - CH2 - CH2 - OH propanol-1 CH3 - CH - CH3 propanol-2
OH
Bir atomli spirtlerdiń ápiwayı efirlar qatarında da izomerlarini baqlaw múmkin (etanol hám qapırıqetil efiri): CH,- CH,- OH etanol, CH,- 0 - CH, qapırıqetil efir Fizikalıq ózgeshelikleri. Quramında 15 danege shekem uglerod atomi tutqan spirtler suyıq (vodorod baǵı esabına ), odan artıq uglerod atomi tutqanları qattı halda boladı. Olardıń barlıǵı suwdan jeńil. Metanol, etanol hám propanollar suw menen sheksiz aralasa aladı. Molekular massa artpaqtası menen spirtlerdiń suwda eriwsheńligi
azayıp baradı. Joqarı spirtler suwda derlik erimeydi. Uyqas uglevodorodlardan spirtlerdiń suyıqlanıw hám qaynaw temperaturaları, eriwsheńligi joqarılıǵı vodorod baǵ bar ekenligi menen anıqlama bernedi. Ximiyalıq ózgeshelikleri. Spirtlerdiń ximiyalıq ózgeshelikleri gidroksiguruh hám radikalga baylanıslı. Barlıq organikalıq elementlar sıyaqlı spirtler de janadı : C, H, OH + 30, ~ 2 CO, + 3 H, O + 1374 kJ
Gidroksiguruh menen baylanıslı ximiyalıq reaksiyalardı tómendegishe bolıw múmkin:
1. 0-H baǵınıń úzilisi menen baratuǵın reaksiyalar : ~ Aktiv metallar menen reaksiyaǵa aralasıp, etilatlarni ónim miladi:2 C, H, OH + 2 Na ~ 2 C, H, ONa + H, natriy etilat dietil efir C, H, OH + C, H, OH ~ C, H, OC, H, + H, O
(t (140'C, H, SO ) ~ Quramalı efirlar payda etiw (spirtler organikalıq hám organikalıq bolmaǵan kislotalar menen reaksiyaǵa aralasıp quramalı efirlarni ónim miladi): ~ Ápiwayı efirlar payda etiw (spirtler óz-ara bir-biri menen reaksiyaǵa aralasıp
ápiwayı efirlarni ónim miladi):
Jańa temanı bekkemlew : ápiwayı efir, quramalı efir, isletiliwi hám hossaslari haqqında gápiring.
Uyge wazıypa beriw : 36 § - konspekt qılıw. Berilgen elementlardı ataw. Alınıwı hám hossalarini yadlaw.

Pán : Ximiya. Sáne _______________________________________________________________

_______________________________________________________________

Tema : 37 § Kóp atomli spirtler

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Oqıwshılar menen qutlıqlaw.
2. O 'quvchilar dawamadini anıqlaw.
3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı :
Tuzihshi hám fizikalıq ózgeshelikleri. Kóp atomli spirtler gomologik qatarınıń dáslepki wákilleri etilenglikol (eki atomli) hám glitserin (úsh atomli) bolıp, olarda hám basqa kóp atomli spirtlerde gidroksiguruh túrli uglerod atomlarida jaylasadı, bir uglerod atomida bır jola eki gidroksiguruh bolmaydı, sebebi bunday birikpe asa biyqarar element boladı (tek suwlı eritpesinde ámeldegi bóliwshi karbonat kislota menen salıstırıń ). Etilenglikol hám glitserin - reńsiz, siropsimon suyıqlıq, shıyrın ta'mga iye, suwda jaqsı eriydi. Etilenglikol uwlı zatlı, glitserin gigroskopik, uwlı zatlı emes, organizm tárepinen jeńil ózlestiriledi:
Ximiyalıq ózgeshelikleri. Gidroksiguruh tutqanlıǵı ushın kóp atomli spirtlerdiń ózgeshelikleri bir atomli spirtlarnikiga uqsas boladıOrganikalıq hám mineral kislotalar menen reaksiyaǵa aralasıp, quramalı efirlar payda etedi:
Nitroglitserin - salmaqli moysimon suyıqlıq, jeńil silkinıw tásirinde, qızdırılǵanda portlaydı. Medicinada hám dinamit tayarlawda isletiledi. Glitserinning karbon kislotalar menen tásirlashuvidan m~rakkab efirlar payda boladı. Mıs alkogolyatlari jaqtı -moviy rangga iye boladı. Kóp atomli spirtlerdiń mıs (II)-gidroksid menen tásirlashuvi olarǵa sapa reaksiyası bolıp xızmet miladi.
Alınıwı hám isletiliwi. Kóp atomli spirtler tiyisli uglevodorodlar galogen
tuwındılarına sıltılardıń suwlı eritpelerin tásir ettirib alınadı :
Sanaatda glitserinni maylardan (neft krekingi gazlarınan sintetik usılda ) olin adi.
Glitserin hám etilenglikolning suwlı hám spirtli eritpeleri tómen temperaturalarda muzlamaydigan eritpeler - antifrizlar retinde isletilip, olardan qıs máwsiminde avto- hám aviamotorlar radiatorlarida suw ornında paydalanıladı.
Etilenglikol lavsan sintetik talshıǵı alıwda, glitserin bolsa sintetik smola hám portlaytuǵın elementlar (nitroglitserin) alıwda isletiledi.
Jańa temanı bekkemlew : spirtler nimlanishi, alınıwı, bir atomli eki atomli hám kóp atomli spirtler.

Uyge wazıypa beriw : 37 § - konspekt qılıw. Berilgen elementlardı ataw. Alınıwı hám hossalarini yolash.

Pán : Ximiya. Sáne _______________________________________________________________
_______________________________________________________________

Tema : 38 § Fenollar.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Oqıwshılar menen qutlıqlaw.
2. O 'quvchilar dawamadini anıqlaw.
3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı :
Ashıq shınjırlı uglevodorodlarga uqsas aromatik uglevodorodlarning da gidroksiguruhli tuwındıları málim. ~ Benzol yadrosı daǵı uglerod atomi menen gidroksiguruh tikkeley baylanısqan aromatik uglevodorodlar gidroksihosilalari fenollar dep ataladı. Ápiwayı fenol benzolning bir atomli gidroksihosilasi bolıp tabıladı.
Fenollarning elektron dúzilisi. Fenolda gidroksiguruh keri induksion effektti kórinetuǵın etiwshi benzol yadrosı menen tikkeley OH baylanısqan. Kisloroddıń erkin elektron jupi benzolning z-elektronları menen tásirlesedi, elektron tıǵızlıq kisloroddan C - 0 baǵı tárepke jıljıydı, kislorod bolsa 0 - H a-baǵı elektron jupin ózine kúshlilew tarta baslaydı. Sol sebepli fenoldagi gidroksiguruh vodorodı alipatik spirtlardagidan kóre jıldamlaw. Fenol kúshsiz kislota ózgesheligine iye. Usınıń menen birge, gidroksiguruh birinshi tártip orınbasar retinde benzol yadrosı elektron qısıqlıǵınıń qayta bólistiriliwine alıp keledi. Nátiyjede benzol yadrosı 2, 4, 6 -jaǵdaylardaǵı (orto-, para-) vodorod Karakatchan bolıp qaladı. Fenollar benzolga karaganda reaksiyaǵa ańsat kirisiwedi. Fenolning fizikalıq ózgeshelikleri. Fenol - reńsiz (waqıt ótiwi menen hawa kislorodı tásirinde ash aqshıl qızǵılt reń rangga kiredi), ótkir ayriqsha hidli kristall element. Fenol 42, 3'C de suyıqlanadı, 182'C de qaynaydi. Suwda bólekan (100 g suwda 6 g) eriydi. Kúshli antiseptik (mikroblardı 0'ldirish) qasiyetke iye. Kúshli uwlı zat. Terine tegsa kuydiradi, uzaq waqıt dúzelbeytuǵın jara hám suwlı toplanmalar ónim miladi.
Ximiyalıq ózgeshelikleri. Ápiwayı fenol C, H, OH karbol kislota dep da ataladı hám kúshsiz kislota ózgesheligin kórinetuǵın miladi (karbonat kislotadan kúshsiz). Natriy metallınan tısqarı sıltılar menen de suwlı eritpeleri turaqlı bolǵan fenolyatlar ónim miladi (bir atomli spirtler menen salıstırıń ):
2 C, H, OH + 2 Na 2 C, H, ONa + H, C, H, OH + NaOH C, H, ONa + H, O
Fenolyatlar gidrolizga uchramaydi, lekin mineral kislotalar, hátte karbonat kislota tásirinde de bóleklenip ketedi:
C, H, ONa + CO, + H, O C, H, OH + NaHCO,
Benzoldan parq etip, fenol bromli suw menen reaksiyaǵa kirisiwedi, onı reńsizlentiredi hám tribromfenol ónim miladi Fenol formaldegid menen tásirlesip, fenolformaldegid smolalar ónim miladi.
Alınıwı hám isletiliwi. Sanaat mútajlikleri ushın fenol toshko'mir smolasidan alınadı. Sintetik usıl menen fenolni benzoldan tómendegi sxema menen de alıw múmkin:
Jańa temanı bekkemlew : fenol ónimleri, feanolga sapa reaksiya, fenolni alınıwı.

Uyge wazıypa beriw : 38 § - konspekt qılıw. Berilgen elementlardı ataw. Alınıwı hám hossalarini yolash.

Pán : Ximiya. Sáne _______________________________________________________________
_______________________________________________________________
Tema : 39 § Aldegidlar.
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset:
Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset:
Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : udayı tákirarlanatuǵın keste, tarqatpa sorawlar, Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Oqıwshılar menen qutlıqlaw.
2. O 'quvchilar dawamadini anıqlaw.
3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı : ~ Aldegidlar dep, molekulalarında uglevodorod radikah menen karbonil funksional toparı tutqan birikpelerge aytıladı (metanalda vodorod menen birikadi). ~ Aldegidlarning ulıwma formulası R-CHO. Sinflanishi hám atalıwı. Aldegidlarning trivial atları tiyisli karbon kislotanıń latınsha nomiga aldegid sózi qosılıwı menen yasaladi. Xalıq aralıq nomenklaturaga kóre aldegid atı tiyisli uglevodorod nomiga al-suffiksi qosıp payda etinadi. Uglevodorod shınjırı funksional gruppa uglerodınan baslap nomerlenedi (metanal, 2 - metilpropanal). Izomeriyasi. Aldegidlarda shınjır izomeriyasi gúzetiledi: Elektron dúzilisi. Aldegid molekulasında a-hám z-baǵlar bar. Karbonil gruppa daǵı uglerod atomi sp'-gibridlangan halda boladı (karbonil gruppanıń barlıq atomlari bir tegislikte jatadı hám olar arasındaǵı valent múyesh 120' ni quraydı ). Karbonil gruppa uglerod atomi basqa uglerod atomi, kislorod atomi vodorod atomi menen ush gibrid a-baǵ menen hám tek kislorod atomi menen bir z-baǵ menen baylanısqan. z-baǵ uglerod atomining gibridlanmagan p-electrons hám
kisloroddıń juftlashmagan p-electrons esabına payda boladı. Ol a-baǵ tegisligine salıstırǵanda perpendicular jaylasadı. Sonday etip, karbonil gruppa daǵı uglerod hám kislorod alkenlardagi sıyaqlı qosbog' (a + z) menen baylanısqan. Karbonil gruppada uglerod hám kislorod atomlari arasındaǵı baǵ spirtlardagidan kóre kúshlilew qutblangan. Bul eki >~ ~~O sebepke iye, birinshiden, z-baǵ a-baqqa salıstırǵanda R - C jıldam hám sol sebepli ańsat qutblanadi. Ekinshiden, karbonil gruppada kislorod elektronlardı tek uglerod atomidan
tartsa, spirtlerde de ugleroddan, da vodoroddan tartadı. Karbonil gruppada uglerod oń zaryadqa, kislorod keri zaryadqa iye. Karbonil gruppanıń qutbliligi nátiyjesinde aldegidlar úlken reaksion qábiletke
iye boladı. Fizikalıq ózgeshelikleri. To'yingan alipatik aldegidlar C„H>„,-CHO ulıwma formulaǵa iye gomologik qatardı tashkil miladi. Qumırsqa aldegidi - gaz, keyingi wákiller-suyıqlıq, joqarı aldegidlar - qattı elementlar bolıp tabıladı. Qumırsqa aldegidi ótkir hidli, uwlı zatlı element. 40% qumırsqa aldegidi tutqan suwlı eritpesi formalın dep ataladı.
Tómen aldegid hám ketonlar suwda jaqsı eriydi, molecular massa artpaqtası menen olardıń eriwsheńligi azayıp baradı. Ximiyalıq ózgeshelikleri. Aldegidlar tómendegi ximiyalıq reaksiyalarǵa kirisiwedi:
1. Birigiw reaksiyaları. 2. Oksidleniw reaksiyaları. 3. Polimerlanish reaksiyaları. 4. Polikondensatsiya reaksiyaları. Gúmis (I)-oksiddiń ammiakdagi eritpesi menen qosıp qızdırılǵanda aldegidlar karbon kislotaǵa aylanadı hám ajralıp shıqqan gúmis ıdıs diywallarına o'tiradi. Bul reaksiya «kumush ayna» reaksiyası dep ataladı hám de aldegidlarning sapa reaksiyası bolıp esaplanadı :
R - C + AgO~R - C +2 Ag 3) Mıs (II)-gidroksid da oksidleytuǵın, bunda qızıl reńli mıs (I)-oksid payda boladı :
R - C + 2 Cu (OH) 2 ~R - C + 2 CuOH + H, 2 CuOH ~ Cu, O + H, O Bul reaksiya da aldegidlarni anıqlawda isletiledi. 3. Polimerlanish reaksiyalarında formaldegid (qumırsqa aldegid, metanal) sızıqlı dúzılıwǵa iye bolǵan polimer - poliformaldegidni (poliform) ónim miladi: Poliformaldegiddan metallar almastırıwshı detallar óndiriste paydalanıladı. 4. Aldegidni fenol menen katalizatorlar (kislota yamasa tiykar) qatnasıwında qızdırılǵanda
polikondensatsiya reaksiyası júz boladı, reaksiya nátiyjesinde bolsa fenolfarmaldegid smolasi hám suw payda boladı :

Jańa temanı bekkemlew : aldegid atalıwı, alınıwı, isletiliwi, aldegidga has sapa reaksiyalar.

Uyge wazıypa beriw : 39 § - konspekt qılıw. Berilgen elementlardı ataw. Alınıwı hám hossalarini yadlaw.
Pán : Ximiya. Sáne _______________________________________________________________
_______________________________________________________________

Tema : 40 § Karbon kislotalar

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : udayı tákirarlanatuǵın keste, tarqatpa sorawlar, Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı :
Organikalıq birikpeler arasında karbon kislotalar klası bólek orın tutadı. Karbon kislotalar wákilleri: sirke, vino, limon, alma, qozı qulaq kislotaları babalarımızǵa júdá áyyemginen málim.
• Karbon kislotalar dep, molekulasında uglevodorod radikali menen (qumırsqa kislotada vodorod ) tutasǵan bir yamasa bir neshe karboksil -COOH gruppa tutqan quramalı organikalıq birikpelerge aytıladı.
• Karboksil gruppa karbonil gruppa >C=0 hám -OH gidroksil gruppalardan ibarat.
Karbon kislotalaming ulıwma formulası R-COOH bolıp, R- uglevodorod radikalini ańlatadı (qumırsqa kislota H-COOH de karboksil gruppa vodorod menen birikkan). Atalıwı. Xalıq aralıq nomenklaturaga kóre karbon kislota quramındaǵı uglerod sanına tiyisli uglevodorod nomiga kislota sózi qosıp ataladı. CH3 COOH de eki uglerod bar, sonday eken, etanga tuwrı keledi, kislota atı bolsa etan kislota dep júritiledi. Kóbinese dáslepki karbon kislotalar trivial-tariyxıy atları menen júritiledi: qumırsqa, sirke, may, qozı qulaq, sút, vino, limon hám basqa kislotalar.
Fizikalıq ózgeshelikleri. Karbon kislotalar arasında aldegidlarga uqsap gazsimonlari joq. Karbon kislotalar qatarınıń tómen wákilleri palmitin kislotasigacha ótkir hidli, suwda jaqsı eriwsheń, suyıq elementlar bolıp tabıladı. Joqarı wákilleri-palmitin kislotadan baslap, qattı, hidsiz, suwda erimeytuǵın elementlar bolıp tabıladı. Ximiyalıq ózgeshelikleri.
Kislotalıq ózgeshelikleri:
• Karbon kislotalardıń suwdaǵı eritpeleri ashqıltım ta'mga iye.
• Lakmus hám metil zarg'aldog'ini qızıl rangga bo'yaydi.
• Elektr tokın ótkeredi.
• Metallar menen tásirlesedi, bunda vodorod ajralıp shıǵadı.
• Isletiliwi. Qumırsqa kislota organikalıq elementlar sintezida kúshli qaytarıwshı ; azıq-túlik sanaatında -dezinfeksiyalovchi hám konservalaytuǵın qural retinde; tap 'qimachilik sanaatında gezlemelerdi boyawda ; tábiy kauchukni qayta islewde koagullovchi qural retinde, medicinada isletiledi.
• Sirke kislota boyawlar óndiriste, plastmassalar, dáriler (aspirin, fenatsetin), jasalma talshıq, janbaytuǵın kinoplenka hám taǵı basqalar óndiriste; onıń duzları bolsa gezlemelerdi boyawda, medicinada, awıl xojalıǵı zıyankeslerine qarsı gúresde; quramalı efirlari erituvchi hám xosh iyisli qurallar retinde isletiledi.
• Palmitin hám stearin kislotaları sham óndiriste, olardıń natriyli duzları xojalıq sabını, kaliyli duzları bolsa medicina ushın suyıq sabınlar óndiriste qollanıladı.
• Jańa temanı bekkemlew : karbon kislota atalıwı, isletiliwi, hossalari, qumırsqa kislota isletiliwi.

Uyge wazıypa beriw : 40 § - konspekt qılıw. Berilgen elementlardı ataw. Alınıwı hám hossalarini yolash.

Pán : Ximiya. Sáne _______________________________________________________________
_______________________________________________________________

Tema : 41 § Quramalı efirlar

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı :
1. Quramalı efirlar dep, eki uglevodorod radikalini -COO-gruppa arqalı tutastiruvchi quramalı organikalıq birikpelerge aytıladı.
2. Olardıń ulıwma formulası R-COO-R,.
3. Olardı karbon kislotalardıń gidroksiguruhidagi vodorodı radikalga almasǵan tuwındıları dep da qaraw múmkin.
Olar tekǵana organikalıq karbon kislotalardan, bálki organikalıq bolmaǵan kislotalardan da payda bolıwı múmkin Atalıwı. Quramalı efirlar atları kóbinese duzlar atlarına uqsap ketedi. Mısalı, CH3 COOC, H5 - etilasetat, HCOOCH3 - metilformiat; efir payda etgen kislota hám spirt nomiga efir sózi qosıp da ataladı : CH3 COOC2 H5- sirke etil efiri, HCOOCH3 - qumırsqa metil efiri.
Fizikalıq ózgeshelikleri. Monokarbon kislotalardıń quramalı efirlari, ádetde, suyıq, xosh iyisli mıywe hidiga iye elementlar bolıp tabıladı. Mısalı, izoamil spirti menen sirke kislotadan payda bolǵan quramalı efir sirkeizoamil efiridan almurt hidi, may kislota menen etil spirtinen payda bolǵan moyetil efiridan ananas hidi, qumırsqa kislota menen feniletil spirtinen payda bolǵan qumırsqafeniletil efiridan xrizantema hidi, izovalerian izoamil efiridan alma hidi keledi. Joqarı spirt hám joqarı kislotalardan shólkemlesken quramalı efirlar qattı, hidsiz elementlar bolıp tabıladı. Ádetde, olar suwda jaman, spirt hám efirda jaqsı eruvchi elementlar.
Tábiyaatda dús keliwi. Olardıń kóbisi efir mayları quramına kirip, mıywe hám gullerdiń jaǵımlı iyisleri tiykarın quraydı.
• Úsh atomli spirt glitserin hám joqarı may kislotaları efiri - may- maylardıń tiykarın quraydı.
• Joqarı bir atomli spirtler hám joqarı monokarbon kislotalar efirlari- mum hám spermatset tiykarın quraydı.
Alınıwı. Tábiy efirlarni ósimliklerden organikalıq erituvchilar járdeminde ajıratıp alınadı (ekstraksiya).
Quramalı efirlarni sanaatda eterifikatsiya (aldınǵı temaǵa qarang) reaksiyası arqalı alınadı.
Bul reaksiyada suw kislota gidrokoguruhi hám spirt vodorod atomidan payda boladı.
Ximiyalıq ózgeshelikleri. Quramalı efirlar suw tásirinde giclroliz yamasa sabınlanıw reaksiyasına ushraydı.
Efirlar gidrolizi eterifikatsiyaga teris process bolıp, suwǵa bir az organikalıq bolmaǵan kislota yamasa sıltı qosıp qızdırılsa, quramalı efir bóleklenedi. Bólek wákilleri. Quramalı efirlarning eń áhmiyetli wákilleri maylar esaplanadı. Maylar úsh atomli spirt glitserinning joqarı may monokarbon kislotaları menen quramalı efirlari bolıp tabıladı.

Jańa temanı bekkemlew :

Sirkebutil efiri gidrolizi teńlemesin jazıń. Reaksiya ónimlerin atalg.
Ne ushın sıltı gidroliz teń salmaqlılıqın ónimler tárepke jıljıtadı?

Uyge wazıypa beriw : 41 § - konspekt qılıw. Berilgen elementlardı ataw. Alınıwı hám hossalarini yolash.

Pán : Ximiya. Sáne _______________________________________________________________
_______________________________________________________________

Tema : 42 § Jasalma hám sintetik juwıw quralları

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı :

Ózbekstanda islep shiǵarılatuǵın juwıw quralların bilesizbe?

Juwıw qurallarınıń ámeliy áhmiyeti haqqında nelerdi bilesiz?
Házir turmısımızdı juwıw qurallarısız oyda sawlelendiriw qıyın. Insanlar áyyemginen túrli juwıw qurallarından paydalanıp kelgenler. Dáslepki waqıtlarda ápiwayı suwdiń ózinden baslap, kúl hám túrli ósimlikler hám olardıń urıwları siqmasidan, kúl hám maylardı birge qaynatib alınǵan suwlı eritpelerden paydalanıwǵan. XvIII ásirden insan xızmetinde may-maylarǵa sıltı menen ishlov berip alınǵan sabınlar payda boldı. Házirgi waqıtta bolsa qımbat bahalı azıq bolǵan may-moylami tejew maqsetinde sabın hám basqa juwıw quralların azıq ónimleri bolmaǵan basqa dereklerden alınǵan hár túrli juwıw qurallarından paydalanılıp atır. Sabın alıw ushın zárúr bolǵan karbon kislotalar parafinni oksidlew arqalı alınıp atır. Joqarı spirtlerdiń sulfat kislota menen quramalı efirlarining ulıwma formulası R-CH2-0-S02-0 Na bolǵan duzları tiykarında alkilsulfatli jańa juwıw quralları alınıp, ámelde isletilip atır. Olardıń kalsiyli hám magniylı duzları da suwda jaqsı eriw ózgeshelikine egaligi (ádetdegi sabınlardan ayrıqsha túrde) qattı suwlı sharayatta da juwıw imkaniyatın berip atır. Házir islep shıǵarılıp atırǵan deyarii barlıq yuvuvchi untaqlardıń tiykarǵı strukturalıq bólegi alkilsulfatlardan ibarat. Sintetik juwıw quralları júz mińlaǵan tonna azıq shiyki zatın - ósimlik mayları hám haywan mayların tejewge múmkinshilik berip atır.
Juwıw qurallarından paydalanıw processinde olardıń bóleklenmasligi suw hám átirap -ortalıqtıń pataslanıwına sebep boladı. Sol sebepli tábiyaat daǵı mikroorganizmlar turmıslıq iskerligi nátiyjesinde bóleklenip ketetuǵın juwıw quralları jaratıw házirgi kún ximiyası aldında turǵan eń aktual máselelerden esaplanadı.

Jańa temanı bekkemlew :

sabın, sintetik juwıw quralları, átirap -ortalıq qáwipsizligi
Uyge wazıypa beriw : 42 § - konspekt qılıw. Berilgen elementlardı ataw. Alınıwı hám hossalarini yolash.

Pán : Ximiya. Sáne _______________________________________________________________

_______________________________________________________________

Tema : 43 § Uglevodlar quramı hám gruppalarǵa bóliniwi

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı : Organikalıq elementlar ishinde sonday klass bar, olarsız organizmlerde element hám energiya almasınıwın oyda sawlelendiriw etip bolmaydı. Bular uglevodlar bolıp tabıladı. Uglevodlar insan organizminde energiya derekyi esaplanadı. Insanlar tutınıw etetuǵın azıqtıń 70% ni uglevodlar (nan, kartoshka, gúrish, qant) quraydı. Uglevodlardan gezlemeler, qog 'oz tayarlanadı. Uglevodlar karbonat angidrid hám suwdaǵı jasıl ósimlikler organizminde fotosintez processinde payda boladı. Ósimliklerdiń qurǵaqlay statyasında 80%, insan hám haywanlar organizminde 2% átirapında uglevodlar boladı. Uglevod orıssha sóz bolıp, uglerod hám suw mánisin ańlatadı. Olar kóp molekulalarınıń empirik formulaları menen baylanıslı, yaǵnıy Cn (H20 ) m formulaǵa qaralsa, molekula tap uglerod atomi hám suw molekulasınan ibarat sıyaqlı tuyuladi (sirke kislota C2 (H20 ) 2, formaldegid CH20 joqarıdaǵı formulaǵa uyqas kelse-de, olar uglevod emes). Lekin, tiykarınan olar quramalı dúzilgen elementlar bolıp tabıladı hám kóbinese olar saxaridlar (qantlar ) atı menen júritiledi. • Uglevodlar - uglerod, kislorod hám vodoroddan shólkemlesken quramalı elementlar bolıp tabıladı. Sinflanishi hám atalıwı. Uglevodlar ush gruppaǵa bólinedi:Monosaxaridlar - glukoza, fruktoza... (gidrolizga uchramaydi). Disaxaridlar - saxaroza, maltoza... (gidrolizidan eki molekula monosaxarid payda boladı ). Polisaxaridlar - kraxmal, selluloza... (gidrolizidan n ta molekula monosaxaridlar payda bolıwshı joqarı molekular birikpeler). Glukoza Fizikalıq ózgeshelikleri hám tábiyaatda dús keliwi. Glukoza (júzim qandi) - C6 H1206 - reńsiz, suwda jaqsı eriytuǵın, shıyrın ta'mli, kristall element. Ósimliklerdiń derlik barlıq shólkemlerinde: mıywe, túbir, japıraq, gulleri, poyasida ushraydı. Ásirese, júzim, qumshekerqamish, qant láblebi, shıyrın miywelerde kóp jıynaladı. Insan qanında 0, 1% átirapında glukoza boladı. • 1811-jılda orıs ximiki K. S. Kirxgof kraxmalni gidrolizlab glukoza alǵan. Ximiyalıq ózgeshelikleri. Glukoza aldegidlarga, spirtlerge, halqalı birikpelerge tán reaksiyalarǵa kirisiwa aladı. Glukoza aldegid sıyaqlı qaytaruvchilik ózgesheligine iye bolıp, " gúmis ayna" reaksiyasın beredi: CH2 OH-(CHOH) 4-CHO + Ag20 CH2 OH-(CHOH) 4-COOH + 2 Agl
Bıjıp ashıw. Glukoza bioorganik katalizatorlar - fermentler tásirinde bıjıp ashıwǵa ushraydı. Bıjıp ashıwdıń bir neshe túri málim: spirtli, kislotalı hám b. Mısalı, uyıtqı fermentleri tásirinde glukoza spirtli bıjıp ashıwǵa ushraydı, nátiyjede etanol hám karbonat angidrid payda boladı : Basqa fermentler tásirinde sirke kislota, may hám sút kislotaları, izopropil spirti, aseton payda bolıwı múmkin. Oksidleniwi. Insan hám haywanlar organizminde glukoza oksidleniwi nátiyjesinde turmıslıq iskerlik ushın zárúr bolǵan energiya ajralıp shıǵadı. Alınıwı hám isletiliwi. Sanaatda glukozani kraxmal hám kletchatkani (ósimlikler biriktiruvchi toqıması, tiykarınan, sellulozadan ibarat boladı ) gidrolizlab alınadı. (Polisaxaridlar temasına qarang.)
Glukozani medicinada, konditer ónimleri ónimleri, ayna hám jıltır oyınshıqlar óndiriste (gúmis ayna reaksiyası ), gezleme hám ten ónimlerine qayta islewde isletiledi. Fruktoza
Fruktoza (mıywe qandi C6 Hp06 ) - reńsiz kristall element, suwda jaqsı eriydi, glukozadan shıyrınlaw, pal, palız eginleri hám miywelerde ushraydı. Fruktoza - ketospirt bolıp, geksoketozalarga kiredi, glukozaning izomeri.
Glukoza sıyaqlı fruktoza da halqalı sırtqı kórinislerde ámeldegi bóle aladı.
Fruktoza glukoza sıyaqlı, spirtler ózgesheliklerin kórinetuǵın etedi-Saxaratlar hám quramalı efirlar payda etedi, gidrolizga uchramaydi. Saxarozadan 1, 5 ese, glukozadan 3 ese shıyrın bolǵan bul qımbat bahalı azıq statyası organizm tárepinen ańsat ózlestirip alınadı (diabet menen kesellengen adam organizmi saxarozadan kóre fruktozani ańsat ózlestiredi).
Jańa temanı bekkemlew : monosaharid, disaharid, polisaharid, oligosaharidlarga mısallar.

Uyge wazıypa beriw : 43 § - konspekt qılıw. Berilgen elementlardı ataw. Alınıwı hám hossalarini yolash.

Pán : Ximiya. Sáne _______________________________________________________________
_______________________________________________________________

Tema : 44 § Disaxaridlar

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı :
Fizikalıq ózgeshelikleri hám tábiyaatda dús keliwi. Saxaroza (qant láblebi yamasa qumshekerqamish qandi C12 H22 ON) hám maltoza (sút qandi C12 H22 ON) - aq kristall element, suwda jaqsı eriydi. Saxaroza qumshekerqamish poyalarida, aq qáyin shirasi hám kóplegen miyweler, palız eginleri quramında ushraydı. Maltoza bolsa, tiykarınan, haywan sutinde boladı.
Dúzilisi. Saxaroza halqa formasındaǵı glukoza hám fruktoza monosaxaridlarining, maltoza bolsa eki molekula glukozaning birigiwinen shólkemlesken disaxarid elementlar bolıp tabıladı.
Saxaroza hám maltoza molekulalarında aldegid gruppa da, karbonil gruppa da, poluasetal gidroksiguruh da joq. Olarda tek spirt gidroksiguruhlari ámeldegi bolıp, ximiyalıq ózgeshelikleri monosaxaridlarnikidan parıq etedi.
Ximiyalıq ózgeshelikleri. Saxaroza hám maltoza vodorod ionları qatnasıwında qızdırılǵanda gidrolizga ushraydı. Saxaroza eki monosaxarid - glukoza hám fruktozani, maltoza bolsa eki molekula glukozani payda etedi:
C12 H22 Az waqıt + H2 O - C6 H12 O6 + C6 H12 O6
saxaroza glukoza fruktoza
Sol sebepli olar disaxaridlar dep ataladı.
Disaxaridlar metallar gidroksidlari menen ańsat tásirlesedi. Mısalı, saxaroza eritpesin mıs (Il)-gidroksid ústine quyilganda, jaqtı hawarang mıs Saxarati payda boladı :
C12 H22 Az waqıt + Cu (OH),- C12 H20 O9<°>cu + 2 H2 O
o
Saxaroza eritpesin kalsiy gidroksid suspenziyasi menen ta'shiashuvidan suwda eriwsheń kalsiy Saxarat alınadı.
Disaxaridlar monosaxaridlardan «kumush ayna» reaksiyasın bermasligi hám basqa qaytarıwshılar tásirinde qaytarılmasligi menen parıq etedi.
Alınıwı hám isletiliwi. Saxaroza arnawlı zavodlarda qant láblebi hám qumshekerqamishdan alınadı, maltoza haywan sutinen hám polisaxaridlar gidrolizi aralıq ónimlerinen ajıratıp alınadı. Olardan azıq-túlik sanaatında paydalanıladı.
Jańa temanı bekkemlew :

1 Glukozada aldegid hám gidroksiguruh bar ekenligin kórsetiwshi reaksiya teńlemelerin jazıń.

2 Eritpede glukoza qanday sırtqı kórinislerde boladı?
3 Glukoza molekulasınıń formaları bir-birinen nesi menen parıq etedi?
4 Saxarozadan kalsiy Saxarat alıw reaksiya teńlemesin jazıń.
5 Ne ushın monosaxaridlar gidrolizga uchramaydi?
6 Uglevodlarning klassların aytıp beriń.

Uyge wazıypa beriw : 44 § - konspekt qılıw. Berilgen elementlardı ataw. Alınıwı hám hossalarini yolash.

Pán : Ximiya. Sáne _______________________________________________________________
Tema : 45 § Polisaxaridlar
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset:
Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset:
Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı : Polisaxaridlar tiri álemdiń tiykarın shólkemlesken elementlar klası bolıp, ósimlik organizmleriniń tiykarǵı qurılıs materialı hám azıq rezervleri áyne polisaxaridlar esaplanadı.
Kraxmal
Fizikalıq ózgeshelikleri hám tábiyaatda dús keliwi. Kraxmal - aq reńli untaq element, suwıq suwda, spirtte, efirda erimeydi. Qaynoq suwda bo'kadi hám kolloid eritpe - kleyster payda etedi.
Kraxmal eń kóp tarqalǵan ósimlik uglevodi esaplanadı ; ol japıraqlarda fotosintez procesi nátiyjesinde payda boladı hám túbirlerde, túbir túyneklerinde, urıw hám dán larda toplandı :
• kartoshka túyneklerinde 20% átirapında ;
• bug'doy hám mákke dánlerinde 70% átirapında ;
• guruchda 80% átirapında.
Yad menen tásirlashuv. Yad menen tásirlashganda kraxmal kók rangga kiredi, bul bolsa kraxmal hám yad ushın sapa reaksiyası esaplanadı.
Selluloza
Fizikalıq ózgeshelikleri hám tábiyaatda dús keliwi. Selluloza (kletchatka) - aq qattı tolasimon element, ta'msiz hám hidsiz, suwda hám organikalıq erituvchilarda erimeydi, mıs gidroksidning ammiakdagi eritpesi (Shveytser reaktivi) dıń toq kók eritpesinde eriydi. Turaqlı suyıqlanıw temperaturasına iye emes 350° C ga jaqın temperaturaǵa shekem qızdırılǵanda bóleklenedi. Selluloza ósimliklerdiń tiykarǵı strukturalıq bólegi bolıp tabıladı. Eń taza selluloza paxta tolasi bolıp tabıladı. Tábiyaatda keń tarqalǵan bolıp, joqarı ósimlikler kletka diywallarınıń tiykarǵı strukturalıq bólegi esaplanadı :
aǵashda 50% atorifida; paxta tolasida 98% ge shekem ; ken yesaplanadı túbirinde 75% ge shekem. Gigroskopik mamıq hám filtr qaǵazı derlik taza sellulozadan ibarat boladı.
Dúzilisi. Selluloza kraxmal sıyaqlı tábiy polimer bolıp, onıń quramı (C6 H10 O5) n ulıwma formula menen ańlatpalanadı. Sellulozaning birpara túrleri molekulalarında 40 mıńǵa shekem C6 H10 O5 buwının tutadı (molekular massası bir neshe millionǵa baradı ).
Selluloza hám kraxmal birdey ulıwma formulaǵa iye bolsa -de, olardıń dúzilisi túrlishe. Kraxmal makromolekulalari a-glukoza molekulalarınan dúzilgen hám sızıqlı, tarmaqlanǵan strukturaǵa iye bolsa, selluloza makromolekulalari (3-glukoza molekulalarınan dúzilgen hám tek sızıqlı strukturaǵa iye. Bunıń nátiyjesinde kraxmal den ayrıqsha túrde selluloza ańsat talshıq payda eta aladı hám insan ushın azıq ónimi bolıp esaplanbaydı. Selluloza molekulalarında aldegid gruppa da, karbonil gruppa da, poluasetal gidroksiguruh da joq. Olarda tek spirt gidroksiguruhlari ámeldegi bolıp, kóp atomli spirtlerge tán ximiyalıq ózgesheliklerdi kórinetuǵın etedi.
Jańa temanı bekkemlew : krahmalga sapa reaksiya, sellyuloza nege I2 menen kók reń bermeydi?

Uyge wazıypa beriw : 45 § - konspekt qılıw. Berilgen elementlardı ataw. Alınıwı hám hossalarini yolash.

Pán : Ximiya. Sáne _______________________________________________________________
_______________________________________________________________

Tema : 46 § Isenimler

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı :

Azot tutatuǵın organikalıq birikpeler túrli klasslardı óz ishine aladı : nitrobirikmalar, isenimler, aminokislotalar hám basqa azot tutatuǵın elementlardıń tábiyaat daǵı roli kútá úlken bolıp tabıladı, barlıq tiri organizmlerdiń zárúrli strukturalıq bólegi bolǵan beloklar aminokislotalardan shólkemlesken.

• Isenimler dep, ammiakdagi NH3 bir, eki yamasa barlıq vodorod atomlarining uglevodorod radikallariga almaslawınan payda bolǵan quramalı elementlarǵa aytıladı.
• Ammiakdagi bir vodorod almasǵan bolsa, baslanǵısh isenim dep ataladı : NH^R.
• Ammiakdagi eki vodorod almasǵan bolsa, ekilemshi isenim dep ataladı : R^NH-R (R'=R2 bolıwı múmkin).
• Ammiakdagi barlıq vodorod almasǵan bolsa, uchlamchi isenim dep ataladı : R^NR^R2 (R'=R2=R bolıwı múmkin).
Uglevodorod radikali tábiyaatına qaray, aminobirikmalar:
• alifatik isenimler;
• alitsiklik isenimler;
• aromatik isenimler;
• geterotsiklik isenimler
sıyaqlılarǵa bóliniwi múmkin.
Atalıwı. Baslanǵısh isenimler tiyisli uglevodorod nomiga -isenim qosımshasın qosıw menen ataladı. Uglevodorodning qaysı uglerodında aminoguruh turǵan bolsa, atalıwda sol uglerod nomeri aldın jazıladı Izomeriyasi. Isenimlerde uglevodorod shınjırı menen baylanıslı shınjır izomeriyasi hám aminoguruh jaylasqan jaǵdayına qaray jaǵday izomeriyasi ushraydı.

Jańa temanı bekkemlew :

Alınıwı hám isletiliwi. Anilin - ximiya sanaatınıń zárúrli ónimlerinen bolıp tabıladı. Ol anilin boyawları, dáriler (sulfanilamidlar), portlaytuǵın elementlar, joqarı molekular birikpeler hám basqalardı alıwda shiyki zat retinde isletiledi.
Anilinning alınıwı nitrobenzolni qaytarıwǵa tiykarlanǵan (orıs alımı N. N. Zinin, 1842):

Uyge wazıypa beriw : 46 § - konspekt qılıw. Berilgen elementlardı ataw. Alınıwı hám hossalarini yolash.

Pán : Ximiya. Sáne _______________________________________________________________
_______________________________________________________________

Tema : 47 § Aminokislotalar

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı :. Aminokislotalar - uglevodorod radikalida aminoguruh (-NH,) hám karboksil (-COOH) gruppa tutqan organikalıq kislotalar bolıp tabıladı. Aminokislotalardıń ulıwma formulası NH,-R-COOH.
Karboksil gruppaǵa salıstırǵanda aminoguruh jaylasıwına qaray, aminokislotalar tómendegishe siyasiy gruppalastırıladı :
a (alfa) - aminokislotalar ; • y (gamma ) - aminokislotalar ; P (beta) - aminokislotalar ; • A (delta) - aminokislotalar ; • e (epsilon) - aminokislotalar.
Dúzilisi. Aminokislotalar molekulalarında bir waqtıniń ózinde keri ximiyalıq qasiyetke iye bolǵan eki funksional gruppa tutadı. Aminoguruh tiykar qasiyetke iye bolsa, karboksiguruh kislotalı qasiyetke iye. Bul eki gruppa molekulada ishki duz (bipolyar ion ) payda etedi: NH,-R-COOH = NH3-RCOO Bipolyarlik aminokislotalardıń suwda eriwsheńligin, suwlı eritpeleriniń neytrallıǵın, qattı duzlarınıń kristall dúzılıwǵa egaligini, salıstırǵanda joqarı suyıqlanıw temperaturasına iye ekenligin anıqlama beredi. Aminokislota radikali quramına túrli funksional gruppalar kiriwi múmkin: gidroksi -OH, tio -S, tiol -SH hám b.
• Eń zárúrli aminokislotalar a-aminokislotalar bolıp, olardan belok molekulaları dúzilgen.
Kóp aminokislotalar trivial atlarǵa iye, xalıq aralıq nomenklatura boyınsha atalǵanda tiyisli karbon kislota nomiga amino- prefiksi qosıp qóyıladı.
Fizikalıq ózgeshelikleri hám tábiyaatda dús keliwi. Aminokislotalar tábiyaatda erkin halda hám basqa birikpeler quramında da ushraydı. Barlıq ósimlik hám haywan belokları aminokislotalardan shólkemlesken. Aminokislotalar reńsiz, suwda jaqsı eriwsheń, kóbisi shıyrın ta'mli kristall elementlar bolıp tabıladı.
Ximiyalıq ózgeshelikleri. Aminokislotalar organikalıq amfoter elementlar bolıp, olar tiykar ózgesheligin da, kislota ózgesheligin da kórinetuǵın etedi. Organikalıq bolmaǵan amfoter elementlardan ayırmashılıǵı mınada, olardıń amfoterligi túrli funksional gruppalar bar ekenligi menen belgilenedi. Aminokislotalar bipolyar ionlar payda etedi.
• -CO-NH-baǵı peptid (amid) toparı, uglerod hám azot arasındaǵı baǵ
peptid (amid) baǵı dep ataladı.
Jańa temanı bekkemlew :
• Insan hám haywanlar organizminde basqa aminokislotalardan yamasa belok bolmaǵan komponentlerden sintez etiliwi múmkin bolǵan aminokislotalar almasinuvchi aminokislotalar dep ataladı.
• Insan hám haywanlar organizminde sintez bolmaytuǵın, lekin normal turmıslıq iskerlik ushın zárúr bolǵan aminokislotalar almasinmaydigan aminokislotalar dep ataladı (lizin, izoleysin, fenilalanin...jámi 8 aminokislota ).
• Almasinmaydigan aminokislotalar tek jasıl ósimlikler tárepinen sintezlanadi.
Uyge wazıypa beriw : 47 § - konspekt qılıw. Aminokislotalardı yadlaw. Alınıwı hám hossalarini yolash.

Pán : Ximiya. Sáne _______________________________________________________________

_______________________________________________________________

Tema : 48 § Beloklar

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı : Beloklar - organikalıq elementlar rawajlanıwınıń joqarı forması. Beloklar tiriliktiń tiykarı bolıp tabıladı. Turmıs beloklardıń jasaw forması bolıp tabıladı. Quramı hám dúzilisi. Túrli beloklar málim bolıp, olardıń molekular massaları 6000 den bir neshe millionǵa shekem baradı. Túrli beloklardıń element analizi nátiyjeleri boyınsha olarda C^50-55 %, 0^21, 5-23, 5 %, H^7 % átirapında, N^15-17 %, S—* 0, 3-2, 5 %, taǵı azmaz muǵdarda P, galogenler, metallar boladı. Mısalı, qan belokı - gemoglobinning empirik formulası Beloklar quramı hám ximiyalıq dúzilisi haqqındaǵı tiykarǵı maǵlıwmatlar olardı gidroliz etip anıqlanǵan. Hár qanday belok gidrolizida a - aminokislotalar payda boladı. Beloklar quramında 23 aminokislota kóp ushraydı. Beloklarda aminokislotalar peptid baǵı arqalı baylanısqan. • Aminokislotalardıń málim izbe-izlikte jaylasqan polipeptid shınjırı| belokdıń baslanǵısh strukturası dep ataladı. Polipeptid shınjırındaǵı peptid baǵları payda etgen vodorod baǵları tásirinde quramalı spiralsimon keńislikdegi struktura belokdıń ekilemshi strukturası dep ataladı. Ekilemshi strukturanıń jıynalısı nátiyjesinde, polipeptid shınjırı radikallari funksional gruppaları óz-ara tásirinlerinen (karboksil hám aminoguruhdan duz ko'prigi, karboksil hám gidroksiguruhdan quramalı efir ko'prigi, al- tingugurtdan disulfid ko'prigi) payda bolatuǵın úsh ólshemli keńislikdegi struktura belokdıń uchlamchi strukturası dep ataladı. Sinflanishi. Beloklar ximiyalıq quramına kóre ápiwayı hám quramalı beloklarǵa bólinedi. Ápiwayı beloklar yamasa proteinlavga tolıq gidrolizlanganda tek aminokislotalar payda bolıwshı beloklar kiredi. Olar beloklar arasında kópshilikti quraydı. Quramalı beloklar yamasa proteidlarga gidrolizlanganda aminokislotalardan tısqarı belok bolmaǵan tábiyaatqa iye elementlar (uglevodlar, fosfat kislota, nuklein kislota hám b.) da payda bolatuǵın beloklar kiredi. Beloklardıń ulıwma ózgeshelikleri. Beloklardıń biologiyalıq aktivligi olardıń molekulası keńislikdegi dúzilisi hám ximiyalıq dúzilisine baylanıslı boladı. Beloklar túrli fizikalıq ózgesheliklerge iye: geyparaları suwda kolloid eritpe payda etip eriydi (máyek belokı ), geyparaları duzlardıń suyultirilgan eritpelerinde eriydi, úshinshileri ulıwma erimeydi (teri toqımalarınıń belokları ). Birpara beloklar (qan gemoglobini, tawıq máyeki belokı ) kristall halda ajıratıp alınıwı múmkin. Ximiyalıq ózgeshelikleri. Gidroliz. Fermentler tásirinde yamasa kislota hám sıltı eritpeleri menen qızdırılǵanda beloklar gidrolizlanadi. Gidrolizning aqırǵı ónimi aminokislotalar bolıp tabıladı. Amfoter ózgeshelikleri. Beloklar molekulasında (aminokislotalı buwın radikallarida) -COOH hám NH2-gruppalar bolıwı amfoteiiik ózgesheligin beredi. Olar kislota hám sıltılar menen duzlar payda etip tásirlesedi. Beloklar denaturatsiyasi - bul beloklar konfiguratsiyasining (ekilemshi hám uchlamchi strukturalarınıń ) qızdırıw, radiatsiya, kúshli kislota, sıltılar, salmaqli metallar duzları, kúshli silkiw tásirinde aynıwı bolıp tabıladı. Beloklar denaturatsiyasida keńislikdegi dúzılıw aynıwı (vodorod, duz, efir, polisulfid baǵlarınıń aynıwı ) nátiyjesinde beloklardıń biologiyalıq aktivligi de joǵaladı. Beloklar kúshli qızdırılǵanda kúygen pár hidini beretuǵın uchuvchan elementlar payda boladı. Bul hádiyseden beloklami anıqlawda paydalanıladı. Beloklarǵa reńli reaksiyalar. Biuret reaksiyası - belokǵa sıltı hám bir neshe tamshı mıs kuporosi eritpesinen tásir ettirilgende biynápshe gúlirang payda boladı. Ksantoprotein reaksiyası - benzol halqası tutqan beloklarǵa konsentrlangan nitrat kislota tásir ettirilgende sarı reń payda boladı, sıltı qosılsa sarı reń sarǵalaq rangga ótedi. Beloklardıń biologiyalıq áhmiyeti. Beloklar tiri organizmlerdiń tiykarǵı strukturalıq bólegi bolıp, olar barlıq ósimlik hám haywan kletkalarınıń protoplazmalari hám yadroları quramına kiredi. Turmıs beloklardıń jasaw usılı bolıp tabıladı. Haywanlar organizmi óziniń belokların alıp atırǵan azıqlaridagi beloklar aminokislotaları esabına quradi.
Jańa temanı bekkemlew : beloklar, peptid baǵlar, proteinlar, quramı, ápiwayı beloklar, quramalı beloklar, gidrolizi, amfoter ózgesheligi, denaturatsiya, reńli reaksiyalar.

Uyge wazıypa beriw : 48 § - konspekt qılıw. Belokǵa sapa reaksiyalar, belok túrleri hám hossalarini oqıw.

Pán : Ximiya. Sáne _______________________________________________________________
_______________________________________________________________

Tema : 49 § Joqarı molekular birikpeler

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı :
Sintetik joqarı molekular birikpelerge hám polimer materiallarǵa plastmassalar (polietilen, polipropilen, polivinilxlorid, polistirol, fenoloformaldegid plastmassalar hám b.), sintetik kauchuklar kiredi.
Joqarı molekular birikpelerdiń (YMB) ózgeshelikleri olardıń dúzilisi hám sintez qılıp alıw usılına baylanıslı.
• Polimerlanish - birdey molekulalardıń izbe-iz jáne de iri molekulalar payda etip birigiw reaksiyası.
• Polimerlanish nátiyjesinde joqarı molekular elementlar - polimerlar payda boladı.
• Polimer molekulaları makromolekula dep ataladı.
• Makromolekulani payda etetuǵın tómen molekular birikpeler - monomerlar dep ataladı.
• Polimer payda bolishidagi monomerlar sanı - polimerlanish dárejesi bolıp tabıladı.
• Polimerlarning molekular massası - turaqlı shama emes, bálki polimerlanish dárejesi tiykarındaǵı ortasha baha bolıp tabıladı.
Polimerlarning dúzilisi. Ekenin aytıw kerek, polimer makromolekulasining geometriyalıq forması sızıqlı, tarmaqlanǵan, keńislikdegi bolıwı múmkin. Sonı esten shıǵarmaslik kerekki, sızıqlı dúzılıw uglerod atomlari bir sızıqta jatqandagina emes, bálki zigzagsimon jaylasqan uglerod shınjırında gúzetiliwi múmkin.
• Termoplastik plastmassalar - sızıqlı polimerlar (polietilen, polipropilen, polivinilxlorid, polistirol hám b.) tiykarında alınadı, olar joqarı temperatura hám basımda plastiklik hám oquvchanlik ózgeshelikine, sovuganda taǵı qattı jaǵdayǵa iye bolıp qaladı.
• Termoreaktiv plastmassalar - tómen molekular polimerlardan alınadı. Olar
buyım qáliplestirilip atırǵanda ximiyalıq reaksiyalar nátiyjesinde keńislikdegi- tikilgan (tor strukturası ) suyıqlanmaydigan hám erimeytuǵın materiallar bolıp tabıladı (fenolformaldegid plastmassalar).
Plastmassalar. Plastmassalar islep shıǵarılıw kólemi tárepinen polimer materiallar arasında birinshi orında turadı.
• Plastik massalar (plastmassalar, plastikler) - tábiy yamasa sintetik polimerlar (smolalar) tiykarındaǵı materiallar bolıp, buyım formasın tayarlawda jumsaq qovushoq jaǵdayda, buyımnan paydalanǵande shıyshesimon jaǵdayda boladı.
• Jasalma hám sintetik talshıqlar. Házirgi waqıtqa kelip, ximiyalıq usıllar járdeminde alınatuǵın ximiyalıq talshıqlardan paydalanıw keń tús aparıp atır. Tábiy tolalami ximiyalıq qayta islep alınatuǵın talshıqlar sun 'iy talshıqlar dep, sintetik materiallardan alınatuǵın talshıqlar bolsa sintetik talshıqlar dep ataladı.
Jańa temanı bekkemlew : termoreraktiv, termoplast, plastifikator…

Uyge wazıypa beriw : 49 § - konspekt qılıw. Polimer túrlerin hám hossalarini, isletiliwin oqıw.

Pán : Ximiya. Sáne _______________________________________________________________
_______________________________________________________________

Tema : 50 § Ximiyalıq islep shıǵarıw keleshekleri

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı : Zamanagóy sanaatqa túrli ózgeshelik hám sapaǵa : joqarı bekkemlik, termobarqaror, termoplastik, agressiv ximiyalıq ortalıqqa shıdamlı bolǵan materiallar kóp muǵdarda kerek boladı. Tábiy jáne onı qayta islep alınatuǵın materiallar bul talaplarǵa tolıq juwap bermeydi hám mútajlikti qandira almaydı. Bunnan tısqarı, insaniyat uzaq bolmaǵan keleshekte shiyki zat, energiya, suw, azıq-túlik ónimleri tábiy dárekleri azayıp ketiwi mashqalası menen júzbe-júz turıptı.
Bunday sharayatlarda xalıq xojalıǵınıń barlıq tarmaqlarında ximiya, ximiyalıq ónimler, ximiyalıq usıllar roli artıp barıp atır.
Ximiya hám ximiya sanaatı aldında turǵan bas wazıypa átirap -ortalıq qáwipsizligin esapqa alǵan halda progressiv texnologiyalardı islep shıǵıw ; belgilengen ózgesheliklerge iye bolǵan jańa elementlar hám materiallar jaratıw ; tábiy, sanaat, awıl xojalıǵı ónimlerin, ekilemshi shiyki zatlami kompleks qayta islew; shıǵındılardan paydalı komponentlerdi tolıqlaw ajıratıp alıw, energiya hám shiyki zatlami tejew maqsetinde shıǵındılar utilizaciyasın shólkemlestiriw, shıǵındısız texnologiyalar jaratıw sıyaqlılardan ibarat.
Ximiya sanaatı ilimiy-texnika rawajlanıwına tıykarlanıp, belgilengen ózgesheliklerge iye bolǵan jańa, tábiyaatda ámeldegi bolmaǵan materiallar : polimerlar (plastmassalar, sintetik talshıqlar, sintetik kauchuklar), keramika, kompozitlar, lok-boyaw ónimleri, sintetik juwıw quralları hám basqalar islep shıǵarıp atır.
Polimerlaming bólek túrleri qımbat bahalı, joqarı sapalı, tat baspaytuǵın polatlar menen básekilashmoqda. Bunday polimerlaming 1 tonnası 6 tonna metall ornın basa aladı. Polimerlar mashinasozlikda, atom sanaatında, radiotexnikada, mikxoelektronikada, awıl xojalıǵında, medicinada, xojalıq turmısda hám sol sıyaqlı basqa tarawlarda barǵan sayın keń qollanıp kelip atır. Keramikani metallar hám plastmassalardan keyingi úshinshi orındaǵı sanaat materialı dep tán alıw etilip atır. Keramikadan mashinasozlikda, konstruksion materiallar tayarlawda, elektronika hám elektrotexnika sanaatında paydalanıw dárejesi artıp baratırǵanı hámmege málim.
Kompozitlar tiykar (matritsa) hám toldırgichdan ibarat bolıp, zamanagóy materiallar arasında ayriqsha orın tutadı. Olarda tiykar retinde metallar, eritpeler, polimerlar, keramika isletiledi. Toldırgichlar retinde bolsa metall hám uglerod talshıqları, qıyındıları, untaqları isletiledi. Joqarı ekonomikalıq nátiyjelililikke iye bolǵan kompozit materiallar ádetdegi materiallardan bes ese miytin bolıp, aviatsiya hám kosmik texnologiyalarda qollanıp atır.
Juwmaq etip aytqanda, zamanagóy ilimiy-texnika rawajlanıp barıwında ximiya páni hám sanaatınıń áhmiyeti kútá úlken bolıp tabıladı.
Ximiya páni zamanagóy texnologiya, fizika hám biologiyaning rawajlanıwda, ximiya sanaatı bolsa agrosanoat hám janar may -energiya kompleksleri támiynatı, mashinasozlik hám metallurgiya, transport hám qurılıs, kúndelik tutınıw tovarları islep shıǵarıw menen baylanıslı xalıq xojalıǵı máselelerin sheshiwde zárúrli rol oynaydı. Ximiya pútkil xalıq xojalıǵınıń ilimiy-texnikalıq rawajlanıwına revolyuciyalıq tásir kórsetip atır.
Jańa temanı bekkemlew : ximiya zavodlar hám olardıń hom buyımlarsı qanday túrde boladı?
Aymaqtaǵı ximiya zavodları hám olardıń ónimleri haqqında nelerdi bilesiz?
Uyge wazıypa beriw : 50 § - konspekt qılıw. yutmizdagi iri zárúrli ximiya zavodları haqqında maǵlıwmat jıynaw.

Pán : Ximiya. Klass -sáne:

Tema : 51 § Atmosfera hám gidrosferanı qorǵaw
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset:
Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset:
Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı :
Átirap -ortalıqtı pataslanishdan saqlaw, tábiyaattı qorǵaw, atmosfera hám suwdı, topıraq quramın taza saqlaw tekǵana biz, bálki pútkil xalıq ushın tiykarǵı mashqala esaplanadı.
Kómir pátalarida shań muǵdarı 500 mg/m3 ten 3 000 mg/m3 ke shekem boladı. Páta hawasın taza saqlaw ushın qollanılatuǵın ventilatsion apparatlar atmosferaǵa bir sutkada 1 500000 m3 áne sonday shań hawa shıǵaradı. Nátiyjede ónim (ko'miming mayda bóleksheleri) ısırap boladı, atmosfera, yaǵnıy siz menen biz nápes alatuǵın hawa pataslanadı.
Ruda kánlerinde taw jınısların qazıw hám de taw jınıslarındaǵı ruda muǵdarın bayıtıw processlerinde atmosferaǵa júdá kóp shań (taw jınıslarınıń aerozollari) tarqap ketedi.
Sanaattıń bul sıyaqlı tarmaqlarında atmosferaǵa tarqap ketip atırǵan shańlar (aerozollar) insanlar salamatlıǵına saldamlı tásir kórsetedi, ósimliklerdiń artıwın qıyınlastıradı. Shiyki zat hám ónimlerdiń ısırap bolıwına alıp keledi. Atmosferanı pataslanishdan saqlaw hám de shiyki zat ónimlerin shań
jaǵdayında ısırap bolıwınıń aldın alıw ushın siz ne etken bolar edińiz?
Atmosferaǵa kóterileip atırǵan shańlardı tutıp qalıw yamasa muǵdarın keskin kemeytiw ushın adsorbsiya hám ho'llash usıllarınan paydalanılıp atır. Mısalı, ruda qazıw hám bayıtıw processlerinde ruda qazib alınatuǵın dızbekler (jaylar ) ni suw menen ho'hash (suwǵarıw ), yaǵnıy " hól usılda ruda qazıw" usılı qollanılıp atır. Hawaǵa kóteriletuǵın shańlardı tutıp qalıw ushın házirgi waqıtta elektrfiltrlar hám de adsorbentlardan da paydalanılıp atır.
" Eger hawada shań hám tútin bolmasa, adam mingyilyashashi múmkin".
Abu Ali ibn Sino
Keyingi jıllarda Aral teńiziniń suwı azayıp barıwı suwda erigen duzlar konsentraciyasınıń artıwına, duzlardıń shógindi taw jınısları retinde cho'kib qalıwına, qurib qalǵan teńiz arqalı daǵı duzlardıń atmosferaǵa shań bolıp eliriwine sebep bolıp atır. Nátiyjede biosfera daǵı ekologiyalıq munasábetlaming aynıwına alıp kelip atır.
Suw tábiyaatda eń kóp tarqalǵan element. Jer júziniń 2/3 bólegin suw qoplagan. Tábiyaatda júz bolatuǵın derlik barlıq processlerde suw qatnasadı. Gidrosfera daǵı suw, puwlanǵan suw, puw jaǵday daǵı atmosferada ushraytuǵın suw kútá úlken miqdomi, biraq ıshıw ushın jaramlı suw tábiyaat daǵı ámeldegi suwdiń tek 1% ga jaqın bólegin quraydı. Ilimpazlardıń esap -kitapına qaraǵanda, keleshekte insaniyat suw tańsıqlıǵına dús keliwi múmkin.
Suwdiń hár bir tamshısın tejab-tergab asraylik! Onı tap-taza saqlaylik!
Suw barlıq tiri organizmlerge turmıs baxsh etiwshi element bolıp tabıladı! Siz óz turmısıńızdı suwsız oyda sawlelendiriw etip kóriń -ne. Bul qorqınıshlı-g'oy! Sonday eken, vodoprovod jo'mragini bıykarǵa ashıq qaldırmaylik!
Jańa temanı bekkemlew : ekasistema ne.
Uyge wazıypa beriw : 51 § - konspekt qılıw. Ekelogik taza isleytuǵın zavodlardı jazıw.
Pán : Ximiya. Klass -sáne:
Tema : 52 § Udayı tákirarlanatuǵın nızam hám elementler udayı tákirarlanatuǵın sistemasınıń áhmiyeti
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset:
Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset:
Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı :
Udayı tákirarlanatuǵın nızam kashf etińunga shekem elementlar hám olar arasındaǵı óz-ara tábiy baylanıslılıq Al Farg'oniy, Abu Rayhon Beruniy, M. v. Lomonosov, I. Depereyner, L. Meyer, Ol. Odling, J. Nyulends, J. Dyuma, A. Shankurtua sıyaqlı ensiklopedist ilimpazlar tárepinen túrli usıllar menen anıqlama beriwge háreket etilgenligi tariyxıy dereklerde belgilengen.
Udayı tákirarlanatuǵın nızam tábiyaatda ámeldegi bolǵan ximiyalıq elementler arasında óz-ara tábiy baylanısıw bar ekenligin ilimiy tárepten tiykarlab beretuǵın ulıwma nızam ekenligi menen zárúrli teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetke iye esaplanadı.
1869 -jılda D. I. Mendeleyev tárepinen udayı tákirarlanatuǵın nızam tariyp berińan waqıtta 63 ximiyalıq element bar edi.
Házirgi kúnde málim bolǵan 109 ximiyalıq elementtiń 46 tasi udayı tákirarlanatuǵın sistema nizamlıqları tiykarında jańalıq ashılǵanlıq.
Ximiyalıq baylanısıwlar, valentlik, elektrokernew, oksidleniw dárejeleri sıyaqlı fundamental túsiniklami tariyplew hám tiykarlab beriw ushın da udayı tákirarlanatuǵın nızamnıń áhmiyeti sheksiz bolıp tabıladı.
Udayı tákirarlanatuǵın nızamnan kelip shıǵıs bir qatar túsinikler elementlardıń dúzilisi haqqındaǵı qıyallarimizni asa keńeytirdi, fizika, fizikkimyo, geokimyo, geologiya, mineralogiya, kosmokimyo, yadro fizikasılıq sıyaqlı pánlerdiń rawajlanıwına tiykar boldı.
Udayı tákirarlanatuǵın nızam hám ximiyalıq elementler udayı tákirarlanatuǵın sistemasınıń áhmiyetin hár tárepleme tusinip jetiw ushın atom dúzilisine tiyisli zamanagóy bilimlerge tayanǵan halda ǵárezsiz másele hám shınıǵıwlar sheshiw talap etiledi.
Úlgili mısal :
Sırtqı elektron qabatı a) 2 s2, b) 3 s2, d) 4 s2 menen ańlatpalanıwshı elementlami elektron konfiguratsiyasini jazıp, olar qaysı elementler ekenligin anıqlań. Sheshiw: ximiyalıq elementler udayı tákirarlanatuǵın sistemasına tiykarlanǵan halda joqarıda keltirilgen barlıq elementler 2-gruppa elementleri ekenligin bilip alamız. Sırtqı elektron qabatı 2 s2 bolǵan element Be, 3 s2 bolǵan element Mg, 4 s2 bolǵan element bolsa Ca bolıp tabıladı.
Olardıń elektron konfiguratsiyasi tómendegishe ańlatpalanadı :
Be Is2 2 s2; Mg Is2 2 s2 2 p6 3 s2; Ca Is2 2 s2 2 p6 3 s2 3 p6 4 s2.
Jańa temanı bekkemlew :

Uyge wazıypa beriw : 52 § - konspekt qılıw. Ótilgen temalardı tákirarlaw.

Pán : Ximiya. Klass -sáne:

Tema : 53 § Organikalıq birikpelerdiń dúzılıw teoriyası hám izomeriyasining áhmiyeti

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı :
Organikalıq birikpeler ózgeshelikleri vIII ásirden XIX asrga shekem dáwirde Jobir ibn Xayyom, Ar-Roziy, Abu Rayhon Beruniy, I. Bersellius, A. Lavuazye, A. Kekkule, A. Kuper, G. Kolbe, M. Bertlo, N. Zinin, A. Favorskiy sıyaqlı ataqlı ilimpazlar tárepinen hár tárepleme úyrenildi.
XIX asrga kelip A. M. Butlerov tárepinen tariyp berińan dúzılıw teoriyası organikalıq birikpeler arasındaǵı óz-ara tábiy baylanıslılıqtı ilimiy tiykarlanǵan halda anıqlama berb beriw imkaniyatın jarattı. Usınıń menen birge organikalıq birikpeler quramı birdey bo 'lgan halda, dúzilisi túrlishe bóle alıwı múmkinligin kórsetip berdi.
Nátiyjede organikalıq ximiya bekkem teoriyalıq ilimiy tıykarǵa iye boldı hám organikalıq ximiya pániniń jedel rawajlanıwda zárúrli faktor boldı.
Organikalıq birikpelerdiń ximiyalıq dúzılıw teoriyası tiykarında jańa elementlami sintez qılıw hám olardıń ózgesheliklerin aldınan boljaw, olardı jańalıq ashıw, tábiyaatda uchramaydigan organikalıq birikpelerdi sintez qılıw jumısları baslandı. XX ásirdiń ekinshi yarımında A. G. Maxsumov tárepinen ximiyalıq dúzılıw teoriyasın elektron hám keńislikdegi dúzılıwǵa baylanıstırıp házirgi zaman variantınıń usınıs etiliwi nátiyjesinde elementlardıń fizikalıq-ximiyalıq ózgesheliklerin jáne de tereńrek anıqlama beriw múmkinshiligi jaratıldı. Házirgi kunga kelip jasalma hám sintetik organikalıq birikpelerge kiretuǵın organikalıq elementlar sanı 5 mln den artıp ketti. Organikalıq birikpelerdiń dúzılıw teoriyası hám izomeriya hádiysesin hár tárepleme úyreniw ushın ǵárezsiz túrde másele hám shınıǵıwlar sheshiw zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı.

Jańa temanı bekkemlew :

1. Quramı C5 H12 bolǵan uglevodorodning dúzılıw formulaları tiykarında izomerlarini anıqlama berń.
2. Quramı C, H| (| bolǵan uglevodorodning dúzılıw formulaları tiykarında izomerlari formulaların jazıń hám atalg.

Uyge wazıypa beriw : 53 § - konspekt qılıw. Ótilgen temalardı tákirarlaw.

Pán : Ximiya. Klass -sáne:

Máseleler sheshiw

Organikalıq bolmaǵan hám organikalıq elementlardıń ózgeshelikleri, isletiliwi hám olar arasındaǵı genetikalıq baylanısıw
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset:
Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset:
Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı :
1. Metan hám organikalıq bolmaǵan elementlardan paydalanıp Butan alıw ushın zárúr reaksiyalardıń teńlemelerin jazıń.
Sheshiw: 1. Metandan metil bromid alıw : CH4 + Br2 CH3 Br + HBr
2. Metil bromidni natriy metallı menen qızdırıp (vyurs reaksiyası ) etan alıw :
CH3 BI- + 2 Na + B1 CH3 2 NaBr + CH3-CH3
3. Brom etan (etil bromid) alıw :
CH3-CH3 + Br2 CH3-CH2 Br + HBr
4. Brom etanni natriy menen qızdırıp Butan alıw :
CH3-CH2 Br + 2 Na + BrCH2-CH3 2 NaBr + C4 H10
Jańa temanı bekkemlew :
1. Tómendegi ózgerislerdi ámelge asırıw ushın zárúr reaksiyalardıń teńlemelerin jazıń : A14 C3 — CH4 CH3 Br C2 H6 C02 -» CO -» CH4 -» C
2. Hák tas hám zárúr reaktiv hám de úskenelerden paydalanıp sirke etil efirni, geksaxlorotsik- logeksanni payda etiw ushın zárúr reaksiya teńlemelerin jazıń.
3. Quramında 40% uglerod, 53, 34% kislorod hám 6, 66% vodorod bolǵan element bug'ining vodorodqa salıstırǵanda qısıqlıǵı 30 ǵa teń. Element metallar, metall oksidleri hám tiykarlar menen reaksiyaǵa aralasıp duzlar payda etiwi málim bolsa, onıń formulasın hám dúzilisin anıqlań.
4. Aq hám qızıl fosfor tek fosfor atomlaridan shólkemlesken elementlar bolsa -de, olardıń túrlishe fizikalıq ózgesheliklerge iye ekenligin túsindiriwge háreket etiń.
5. vodorodga salıstırǵanda qısıqlıǵı 13 ke teń bolǵan uglevodoroddan toluol (metilbenzol) payda etiw ushın zárúr reaksiya teńlemelerin jazıń.
6. Tómende berilgen elementlardıń hár birin ayriqsha reaksiyalar járdeminde qanday anıqlaw múmkin: benzol; stirol; sirke aldegid; sirke kislota ; toluol.
7. Propinning trimerlanishidan qanday element payda boladı? Reaksiya teńlemesin jazıń.
8. Butanol-1 den qanday etip Butanol-2 alıw múmkin. Zárúr reaksiya teńlemelerin jazıń.
9. 1 tonna ápiwayı shıyshe tayarlaw ushın zárúr bolatuǵın shiyki zatlar muǵdarın anıqlań.
Qumırsqa kislota metil efiri menen sirke kislota birdey ximiyalıq quramǵa iye bolsa -de, olar túrli elementlar bolıp tabıladı. Olardıń túrli klasslarǵa tiyisliligin tastıyıqlaytuǵın qanday hossalarini aytıp bere alasız? Zárúr reaksiya teńlemelerin jazıń.
Uyge wazıypa beriw : Ótilgen temalardı tákirarlaw.

Pán : Ximiya. Klass -sáne:

Tema : 55 § Ximiyalıq reaksiyalardıń ximiyalıq óndiristegi áhmiyeti
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset:
Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset:
Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı :
Ximiyalıq elementlardıń ko'pi ximiya kárxanalarında islep shiǵarıladı. Mısalı, azotli, fosforli hám kaliyli mineral tóginler, nitrat, fosfat hám sulfat kislotalar, qara hám reńli metallar, neft, toshko'mir hám tábiy gaz ónimleri ximiya kárxanalarında islep shiǵarılatuǵın ónimler bolıp tabıladı.
Shiyki zat ximiyalıq quramınıń ózgeriwi menen baylanıslı bolǵan bir qatar processlerdi óz ishine alǵan islep shıǵarıw kárxanaları - ximiyalıq islep shıǵarıw kárxanaları bolıp tabıladı. Bunday kárxanalar daǵı ilimiy, teoriyalıq hám ámeliy bilimlami ximiyalıq texnologiya úyrenedi.
Sonday eken, ximiyalıq texnologiya kem shiyki zat hám energiya jumsaw menen shiyki zattı qayta islep, sapalı ónim tayarlaw usılların uyreniwshi fan bolıp tabıladı.
Hár bir ximiyalıq islep shıǵarıw procesi tiykarında bir qatar ximiyalıq reaksiyalar jatadı. Ximiyalıq reaksiyalardıń tezligi, ximiyalıq reaksiyalar tezligine tásir etiwshi faktorlar, ximiyalıq teń salmaqlılıq, ximiyalıq teń salmaqlılıqtı jıljıtuvchi faktorlar haqqında pán, ximiyalıq kinetikaning teoriyalıq tiykarların ximiyalıq texnologiyaǵa qollanıw etiw, onı jedel pát menen rawajlandırıw bolıp esaplanadı.
Siz kómir, altıngugurt, kolchedanning janıwı sıyaqlı qaytmas reaksiyalardı, altıngugurt (Iv)-oksidti oksidlew, azotni vodorod menen bólew, ammiakni oksidlew sıyaqlı qaytar reaksiyalardıń barıw nizamlıqları menen tanıwgansiz. Bul reaksiyalardı sanaat kóleminde ámelge asırıw ushın optimal sharayat tańlaw bolsa texnologiyalıq processtiń tiykarǵı waziypası bolıp tabıladı.
Úlgili mısallar :
A qattı element suw menen óz-ara tásiri nátiyjesinde to'yinmagan gazsimon elementtı, odan bolsa suyıq jaǵday daǵı B organikalıq kislotanı payda etiw reaksiya teńlemelerin jazıń. A hám B elementlardıń atların aytıń.
Sheshiw: A element kalsiy karbid bolıwı múmkinligin inabatqa alıp onıń suw menen óz-ara tásiri nátiyjesinde gazsimon to'yinmagan uglevodorod asetilen alıw múmkin. Asetilendan bolsa gúmis (I)-oksiddiń ammiakli eritpesi qatnasıwında suw menen reaksiyası nátiyjesinde sirke aldegid, odan bolsa sirke kislota payda boldı :
Jańa temanı bekkemlew : kolchedan, amiak sintezi, ximiyalıq reaksiya tezligi ne?
Uyge wazıypa beriw : 55 § - konspekt qılıw. Ótilgen temalardı tákirarlaw.

Pán : Ximiya. Klass -sáne:

Tema : 56 § Ózbekstanda ximiya páni hám ximiya sanaatınıń rawajlanıw keleshekleri
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset:
Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset:
Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.

Sabaqtıń úskeneleri : Plakatlar, ximiyalıq elementlardan na'munalar, ximiyalıq úskeneler

Sabaqta qollanılatuǵın metod : Aralas, Interaktiv metodlar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar : Ximiya 9. Tashkent-2010. R. Asqarov, N. X. Toqtapoyev, K. G'. G'opirov.

Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.

Uyge vaziufani tekseriw: Konspektti tekseriw, soraw -juwap jol menende uyge wazıypanı soraw.

Jańa temanı bayanı : Ximiya páni hám ximiya sanaatı insaniyattıń jetkilikli turmıs keshiriwin támiyinlewde zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı. Búgingi kúnde insannıń ómiri dawamında eń zárúr bolǵan taza suw, azıq-túlik, kiyim-keshek, dári-dárman, átir-upa, hár qıylı yuvuvchi elementlar, turar jay ushın qurılıs materialların tayarlawda ximiya páni hám ximiya sanaatı óziniń múnásip úlesin qosıp kelip atır. Ximiya páni basqa tábiy pánler: fizika, biologiya, matematika, geografiya, geologiya, mineralogiya, astronomiya sıyaqlı pánler menen sheriklikte tábiyaat daǵı ele jańalıq ashilmagan sırlardı úyreniwge járdem berip atır.
Ózbekstanda ximiya pánin rawajlandırıwda Respublika Pánler Akademiyasınıń bir qatar ilimiy izertlew institutlarında hám de universitetlerdiń ximiya fakulteti, kafedralarında xalıq xojalıǵınıń túrli tarawları boyınsha ilimiy izertlewler alıp barılmaqta. Bioorganika institutı ilimpazları tárepinen usınıs etilgen Logoden, Timoptin, Gazolidon sıyaqlı fiziologikalıq aktiv birikpeler shıpakerlik kásibinde, feromonlar bolsa awıl xojalıǵında tabıs menen isletilip atır.
Ósimlik elementları ximiyası ilimiy izertlew institutı ilimpazları tárepinen islep shıǵılıp ámeliyatqa engizilgen Allopinin, K-strofantin, olitorizid, ekdisten sıyaqlı o'nlab preparatlar shıpakerlik kásibinde qollanılıp atır. Ximiya ilimiy izertlew institutı ilimpazları tárepinen islep shıǵılǵan bir qatar mineral tóginler, defoliantlar hám basqa fiziologikalıq aktiv elementlar awıl xojalıǵında tabıs menen isletilip atır. Akademikalıq K. S. Ahmedov tárepinen jaratılǵan suwda eriytuǵın polimerlar xalıq xojalıǵınıń túrli tarawlarında qollanılıp atır. " K" tipidagi preparatlardan burawlaw, topıraqtı erroziyadan saqlaw, kóshpeli qumdı bekkemlew, sonıń menen birge, beton hám ganch ustasılıqta paydalanılıp atır.
Akademikalıq Z. Z. Salimov tárepinen shıǵındısız texnologiya tiykarında Ferǵana ximiyalıq talshıqlar zavodı shıǵındılarınan aseton puwini yutib qalıwǵa mólsherlengen sferik hám yarım sferik yutgichlar islep shıǵıldı hám ámeliyatqa engizildi. Sonıń menen birge, ekonomikalıq natiyjelili " Pnevmo" apparatları islep shıǵılıp may-may kombinatlarında ámeliyatda qolıana basladı. O'zFA xabarshı aǵzası N. Q. Abubakirov tábiy glukozidlarning ximiyalıq dúzilisi hám farmakologik qasiyetlaiini úyrenip, " Erizimozid", " Strofantidin asetat", " Psorolen" dárivor elementların ajıratıp alǵan hám ámeliyatqa ámeldegi etken. Ximiya páni barlıq tábiy pánler menen jaqın baylanıs daǵı pán bolıw menen birge búgingi kunga kelip bir qatar qánigelikler beretuǵın ximiya pánlerin óz ishine aladı. Organikalıq bolmaǵan ximiya, analitik ximiya, organikalıq ximiya, fizikalıq ximiya, elektr ximiyası, joqarı molekular birikpeler ximiyası, element organikalıq birikpeler ximiyası, tovarlardı ximiyalıq quramı tiykarında sinflash hám sertifikatlaw sıyaqlı o'nlab ximiya pánleri ámeldegi (sabaqlıq muqabasınıń 3-betiga qarang).
Kesteden kórinip turıptı, olda, 1997-jılda Ózbekstanda professorler I. R. Asqarov hám T. T. Risqiyevlar tárepinen usınıs etilgen tovarlardı ximiyalıq quramı tiykarında sinflash hám sertifikatlaw páni ximiya pánleri qatarından orın aldı.
Ózbekstan 1991-jılı ǵárezsizlikti qolǵa kiritgach, mámleket xalqın hár tárepleme qorǵaw maqsetinde Ózbekstan húkimeti xalıq mútajligi ushın usınıs etiletuǵın barlıq ónimlerdi sertifikatlawǵa bólek itibar qaratdı. Ózbekstanda jaratılıp xalıq aralıq kólemde tán alıw etilgen joqarıdaǵı jańa pán mámleketimiz xalqın sapalı, ekologiyalıq taza azıq-túlik, kiyim-keshek hám basqa ónimler menen támiyinlewde bólek ámeliy áhmiyetke iye esaplanadı.
Hár qanday shiyki zat yamasa ónimge onıń ximiyalıq quramına tiykarlanǵan halda muwapıqlıq sertifikatı beriledi.
Jańa temanı bekkemlew : ximiya zavodları hám olardı islep shıǵaratuǵın ónimleri…

Uyge wazıypa beriw : 56 § - konspekt qılıw. Ótilgen temalardı tákirarlaw.

Pán : Ximiya. Klass -sáne:

Tema : 5- Qadaǵalaw jumısı. Ámeliy shınıǵıw. Metallarning ximiyalıq ózgesheliklerin kórinetuǵın etiwshi tájiriybelerdi
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset:
Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset:
Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.
Paydalanǵan ádebiyat : Ximiya páninen ajıralmaslastırılgan oqıw programması tiykarında qadaǵalaw jumısların ótkeriw boyınsha metodikalıq usınıslar (7, 8, 9 -klass). Tashkent-2010 y. Ózbekstan Respublikası Tálim orayı.
Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.
Qadaǵalaw jumısın bayanı :

I variant

Tájiriybe: Metallarning duzlar eritpefari menen óz-ara tásiri.
Birinshi probirkaǵa mıs (ll) sulfat yamasa mıs (li) nitrat eritpesinen 1 — 2 ml quying,
ústine kishkene mixni ipga baylanıstırıp túsiriń hám kuzating. Málim bir waqıt ótkennen
keyin mixda qanday ózgeris júz boladı?
ekinshi probirkaǵa gúmis nitrat yamasa qorǵasın (II) nitrat eritpesinen quying,
ústine mıs simni bólekshesinen soling hám kuzating. Mıs sımı bólekshesinde qanday
ózgeris júz boladı?
lkkala probirkada júz bolatuǵın hádiysediń reaksiya teńlemesin molekular
hám ionlı kóriniste jazıń.

Il variant

Tájiriybe: Anorganik elementlar arasındaǵı genetikalıq baylanısıw.
Tómendegi ózgerislerdi tájiriybeler tiykarında atqarıń :
Cu → CuO → CuSO4 → Cu (OH) 2 → CuO.
Mıs plastinkasın spirt lampası járdeminde qızdırıń, nátiyjed. ~ plastinka qarayadı.
Qoraygan bólegin pıshaq járdeminde filtr qaǵazına qirib túsiriń. Bunı bir neshe
bar tákirarlang. Ónim bo'Igan mıs (II)-oksidin taza probirkaǵa salıp, ústine 1 — 2 ml
sulfat kislota eritpesinen quying. Reaksiyanı tezletiw maqsetinde probirkanı
tutqıshda ustap, spirt lampası járdeminde qızdırıń. Payda bolǵan hawarang
eritpege nartiy gidrooksid eritpesinen 1 — 2 ml quying, nátiyjede hawayılı mıs
(ll) gidrooksid shókpesi payda boladı. Shókpeni filtr qaǵazı járdeminde filtrlang
hám azǵantay qurıtıp, shını kishkene kesege salıp, spirt lampası járdeminde qızdırıń.
Ne gúzetiledi? Tájiriybe xufosalarini hám júz bo'Igan reaksiya teńlemelerin
dápterińizge jazıń.

lll variant

Probirkalarǵa 3 — 4 tamshınan kalsiy hám bariy duzları eritpelerinen tóbeizib, olar
ústine 3 — 4 tamshınan natriy karbonat eritpesinen áskerg. Hár bir probirkada
ónim bo'Igan shókpeler ústine suyiltirilgan xlorid kislota eritpesinen áskerg hám
áste shayqatıń. Olardı eriw tezligine áhmiyet beriń. lkkala probirkada júz
bolatuǵın hádiysediń reaksiya teń larnasini jazıń.

Uyge wazıypa beriw : Ótilgen temalardı tákirarlaw. Ótilgen temalardı tákirarlaw.

Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova
Pán : Ximiya. Klass -sáne: 9 -A______9 -B_______9 v
Tema : 6 - Qadaǵalaw jumısı. Test. Metallarning ózgeshelikleri, shoyın, polat, metallurgist. Organikalıq birik-
málerdiń dúzilisi, to'yingan uglevodorodlar, metan. To'yinmagan uglevodorodlar, aromatik uglevodorodlar, uglevodorodlarning tábiy dárekleri.
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset:
Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset:
Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.
Paydalanǵan ádebiyat : Ximiya páninen ajıralmaslastırılgan oqıw programması tiykarında qadaǵalaw jumısların ótkeriw boyınsha metodikalıq usınıslar (7, 8, 9 -klass). Tashkent-2010 y. Ózbekstan Respublikası Tálim orayı.
Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.
Qadaǵalaw jumısın bayanı :
1. Temirdiń massa úlesi tómendegi birikpelerdiń qay-qaysısında kóp?
A) FeO; B) Fe2 O3; C} FeSO4; D) FeCI2.
2. Natriy karbonattıń quramı tómendegishe: Na=43. 4/0, C=11. 3%, 0=45. 6/0.
Lining formulasın anıqlań.
A) Na2 CO, B) Na2 SO4; C) NaHCO3; D) NaHSO4.
3. Metanning vodorodqa salıstırǵanda qısıqlıǵın esaplań.
A}2; B}8; C}5; D}9.
4. 16, 25 g rux xlorid kislotanıń mo'I eritpesinde eritilganda, qansha duz payda boladı?
A) 13 g; B) 64 g; C) 23 g; D}34 g.
5. Temir kuyundisi Fe3 O4 ten 14 kg temir alıw ushın n. sh. de o'lchangan qansha kólem vodorod kerek?
A) 4, 4; B) 7, 4; C) 6, 8; D) 7.
6. Molekulasında ush qosbog' tutqan uglevodorodlar?
A) alkenlar; B) alkadiyenlar; C} alkinlar; D) sikloalkanlar.
7. Bul R-0 — R„umumiy formula qaysı klass birikpelerine muwapıq keledi~
A) Spirtler; B) Ápiwayı efirlar;
C) Quramalı efirlar; D} Karbon kislotalar.
8. Gaz jaǵday daǵı alkenlar qatarın kórsetiń.
9. Júzim qumshekerin uyıtqı zamburug lari járdeminde bijg'itib qanday element alınadı?
A) etil spirti; B} metil spirti; C) sirke kislota ; D) sirke aldegidi.
10. Magnezit formulası qaysı bandda tuwrı kórsetilgen?
A} MgSO4 7 H, O; B} MgCO3;
C} Mg2 SiO4; D) MgCI2 6 H, O.
11. Bariy xlorid reńsiz jalındı qanday rangga bo'yaydi?
A) sarg'ish-jasıl ; B) qızii;
C} kók; D) tutLÍn menen qorayib janadı
12. 50 g bariy xlorid tutqan eritpege quramında 28, 4 g natriy sulfat bo'Igan eritpe qo shildi. Nátiyjede neshe gramm shókpe payda boladı?
A} 35, 6 ; B) 54, 3; C) 46, 3; D) 61, 5.
13. 23 g etll spirtin jaǵıw ushın qansha kólem {n. sh. da} hawa keral boladı?
A}1, 68 I; B} 16, 8 I; C} 168 I; D} 1680 I.
14. Legirlang an shoyın quramında bolatuǵın metallar qatarın kórsetiń.
A) K, Na, Ai, Fe;
C) Mg, Cr, Fe S
B) Cr, Ni, Si, Mn;
D} Ai, Cr, Si, P.
15. Saxaroza formulası qaysı bandda tap 'g'ri ko 'rsatilgan?
A) C22 H12 O22; B) C6 H12 O6 ; C) C6 H11 O5; D) C12 H22 O11

Uyge wazıypa beriw : Ótilgen temalardı tákirarlaw. Ótilgen temalardı tákirarlaw.

Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova
Pán : Ximiya. Klass -sáne:

9 -A______9 -B_____

Tema : 7- Qadaǵalaw jumısı. Jazba jumıs
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset:
Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset:
Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.
Paydalanǵan ádebiyat : Ximiya páninen ajıralmaslastırılgan oqıw programması tiykarında qadaǵalaw jumısların ótkeriw boyınsha metodikalıq usınıslar (7, 8, 9 -klass). Tashkent-2010 y. Ózbekstan Respublikası Tálim orayı.
Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.
Qadaǵalaw jumısın bayanı :
I variant

1. Kólemi 12 I bo'Igan metilaminni qosıw ushın qansha kólemde (n. sh. de) hawa kerek?

2. Etilen uglevodorodlarini gomologik qatarı haqqında (mısallar keltirip) maǵlıwmat jazıń.
3. Bir tıyanaqlı karbon kislotanıń quramı quydagicha: C — 48, 65%, H — 8, 11%. Bul maǵlıwmattan paydalanıp kislotanıń formulasın anıqlań.
4. Mıs {II}-nitrat tuzini úsh qıylı usıl menen payda etiw reaksiyası teńlemelerin jazıń.

ll variant

1. Kólemi 11, 2 I bo'Igan etilaminni jaǵıw ushın kerek bolatuǵın kisloroddıń kólemin {n. sh. da} anıqlań.
2. Tómendegi uglevodorodlarning dúzılıw formulasın jazıń : 3 — metil-pentan, 3 — metil 4 — etilgeksan, pentadien — 1, 3, butadien — 1, 4.
3. Temir {II}-xlorid tuzinl tórt qıylı usıl menen payda etiw reaksiya teńlemelerin jazıń.
4. 11, 2 l propan mol kislorodta yondirilsa n. sh. de o'Ichangan qansha kólem uglerod (Iv)-oksld payda boladi'?

Uyge wazıypa beriw : Ótilgen temalardı tákirarlaw. Ótilgen temalardı tákirarlaw.

Pán : Ximiya. Klass -sáne:

Tema : 8- Qadaǵalaw jumısı. Test.
Sabaqtı maqseti:
1. Bilimlendiriwge tiyisli maqset: Oqıwshılarǵa berilgen tema maydanınan ilimiy tiykarlanǵan, Mámleket Tálim Standartı talaplarına juwap beretuǵın bilimler berip, olarda ámeliy kónlikpekarni payda etip, tiyisli ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw.
2. Tárbiyalıq maqset:
Oqıwshılarımizni Ana -watanǵa, tariyxıy hám materiallıq miyraslarimizga, Ózbek xalqiniń ullı kelbetlerine, Ata-anaǵa muhabbat hám milliy iftihor tuygusi ruwxında tárbiyalaw. Olarda ekologok mádeniyattı qáliplestiriw hám tárbiyalaw.
3. Rawajlantıratuǵın maqset:
Ilimni ámeliyatqa qollanıw etiw. Oqıwshılardıń bilim hám oylawın, kıtapxanlıq mamanlıǵın asırıw, ǵárezsiz pikirlew kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ximiya páni hám sol tarawdaǵı kásiplerge qızıǵıwshılıqların qáliplestiriw.
Paydalanǵan ádebiyat : Ximiya páninen ajıralmaslastırılgan oqıw programması tiykarında qadaǵalaw jumısların ótkeriw boyınsha metodikalıq usınıslar (7, 8, 9 -klass). Tashkent-2010 y. Ózbekstan Respublikası Tálim orayı.
Sabaqtıń barıwı : Quralǵan bólek : 1. Qutlıqlaw. 2. Dawamadini anıqlaw. 3. Sabaqǵa tayarlanıw.
Qadaǵalaw jumısın bayanı :
1. 14, 3 g soda qattı qızdırıp 5, 3 g suwsız Na2 CO3 alındı. Kristalgidratning formulasın anıqlań.
A} Na2 CO3 10 H, O; 8) Ba2 CO3 H., O;
C} Na2 OAI2 O3. 6 H, O; D) KCIMgCI, 6 H, O.
2. Berilgen metallardan qay-qaysısı H2 SO4 {kons.) menen reaksiyaǵa kirispeydi?
A) Ag; 8} Cu; C) Hg; D) Fe.
3. Tómendegi reaksiya nátiyjesinde ónim bo ladigan elementlardı anıqlań. KOH (suvuq} + Cl, ~
A) KCI, H2 O; 8) KCIO3 H2 O; C) KCI, KCIO3 H2 O; D) KCIO5, H2 O.
4. Tómendegi kislotalardıń qay-qaysısı kúshli kislotalıq ózgesheligine iye?
A} H2 SiO4; 8} H3 PO4; C} HCIO4; D) HCIO3.
5. Sıltıiy metallar hawada qızdırılǵanda qanday birikpeler payda etedi?
A} sıltıiy metallarning oksidleri; 8) sıltıiy metallarning gidroksidlari;
C) sıltıiy metallarning peroksidları ; D} litiy metall oksid, qalǵanları bolsa peroksidlar ónim miladi.
6. Ammiak laboratories sharayatında qanday alınadı?
A} Ammonia duzlarına sıltı tásir ettirib; B) ádetdegi sharayatta suw tásir ettirib;
C) tómen temperaturalı ıssılıq tásir ettirib; D} ammoniy duzlarigy kislotalardı tásir ettirib.
7. Altıngugurt neshe allotropik formaǵa iye?
A}4 ta; 8) 2 ta; C) 3 ta; D) 5 ta.
8. Xlorid ionın eritpede bar ekenligin anıqlawshı element ;
A) MgSO4; 8) CuSO4; C) ZnSO4; D} AgCI.
9. Uglerod qızdırılǵanda kislorod, altıngugurt, azot, metallar, metal oksidleri qatarı taǵı qaysı galogen menen tásirlesedi?
A} iod; 8) xlor; C} ftor; D} brom.
10. Formulaları tómendegishe bo lgan oksidlerdiń qaysı birler«a kisloroddıń massa úlesi 50% ga teń?
A} SO3; 8) CO C} CO2; D} SO2.
11. Tómendegi ózgerislerdi ámelge asırıwda 1, 2, 3 rnoddalarni anıqlań.
ZnO+ 1~ ZnCl2 + 2 Zn (OH) 2 + 3~ Na2 ZnO,
A} CI,, H, O, Na, O; B) HCI, NaOH, NaOH (mo'I}; C) HCl, H2 O, NaOH; D) CI,, NaOH, Na2 O.
12. Normal sharayatta suw menen tásirlashmaydigan elementtı anıqlań.
A} magniy ; B) berilliy; C} bariy; D) stonsiy.
13. Mo'I muǵdardaǵı natriy gidroksid hám xlorbenzol reaksiyaǵa aralasıp tómendegi qay-qaysısıkmani ónim miladi?
A) benzaldegid; B} natriy benzoate; C} fenol; D) natriy fenolyat.
14. 2 CO+0, =2 CO2 + Q bul ximiyalıq reaksiyada reaksiya tezligin asırıw ushın úyidagilardan qay-qaysısı zárúr?
A} uglerod (II}-oksiddiń konsentraciyasın asırıw ; B) 0, kislorodtı muǵdarın kemeytiw;
C) basımdı kemeytiw; D) temperaturanı kemeytiw.
15. 100 l metan yondirilganda qansha ıssılıq ajralıp shıǵadı? Metanning janıw reaksiyasınıń ıssılıq effekti +880 kJ. A) 1455 I (J; B) 4800 IUyge wazıypa beriw : Ótilgen temalardı tákirarlaw. Ótilgen temalardı tákirarlaw.

Ximiya páni oqıtıwshı : M. Xatkermova Ilimiy bólim basqarıwshıı :____________R. Raximova

2-ámeliy jumıs

«Sıltıiy metallar» hám «Kalsiy» temaları boyınsha tájiriybelik máseleler sheshiw
1. Tórtew nomerlengen probirkada : a) natriy xlorid; b) natriy gidroksid; d) natriy karbonat ; e) natriy nitrat berilgen. Qaysı probirkada qanday duz bar ekenin anıqlań.
2. Tórtew nomerlengen probirkada : a) kaliy xlorid; b) kaliy karbonat ; d) kalsiy karbonat ; e) kalsiy xlorid berilgen. Qaysı probirkada qanday duz berilgenin anıqlań.
3. Sizge berilgen eki probirkada reńsiz eritpelerdiń qay-qaysısı kaliy gidroksid, qay-qaysısı kalsiy gidroksid eritpesi ekenligin anıqlań.
4. Tómendegi ózgerislerdi ámelge asırıw ushın múmkinshilik beretuǵın reaksiyalar teńlemelerin jazıń :
Ca (OH), CaC03 Ca (HC03) 2 CaC03 CaCL,
Joqarıda kórsetilgen barlıq tájiriybelerdiń reaksiya teńlamlarini molekular, tolıq hám qısqa ionlı kóriniste jazıń.
5. Ohakli suwdiń tınıq eritpesinen 2-3 ml alın. Eritpe ılaylılangunga shekem uglerod (Iv)- oksid ótkeriń.
Ílaylılanǵan eritpeni ush probirkaǵa bolıp alın :
A) 1-probirkaǵa ohakli suw quying;
B) 2-probirkaǵa natriy karbonat eritpesinen quying; D) 3-probirkanı qızdırıń.
Tapsırmalar :
1. Gúzetilgen tájiriybelerde júz bergen ximiyalıq processlerdi anıqlama berń, reaksiya teńlemelerin jazıń.
2. Orınlanǵan jumıslar ushın esabat dúziń.

3-ámeliy jumıs

Etilen hám asetilen alıw hám de olardıń ózgesheliklerin úyreniw
1. Etilenning alınıwı jáne onıń ózgesheliklerin úyreniw
1. Bir probirkaǵa 2-3 ml etil spirti quying hám oǵan ıqtıyatlıq menen 6 -9 ml
konsentrlangan sulfat kislota áskerg (ıqtıyat bolıń!). Qaynaganda sachrab ketpewi ushın probirkaǵa taza qum áskerg. Shtativga ornatıp, gaz ótkeriwshi nay jalǵań hám az-azdan qızdırıń.
2. Basqa probirkaǵa 2-3 ml bromli suw quying. Gaz ótkeriwshi nayni probirka tubigacha túsiriń. Gazdı bromli suwdan ótiwin kuzating.
3. Úshinshi probirkaǵa azǵantay sulfat kislota qosılǵan kaliy permanganatning suyultirilgan eritpesinen 2-3 ml quying hám payda bolıp atırǵan gazdı gaz ótkeriwshi nay arqalı probirka tubigacha túsiriń. Júz bolıp atırǵan hádiyseni kuzating.
4. Ajralıp shıǵıp atırǵan gazdıń janıwın sınap kóriń.
2. Asetilenning alınıwı jáne onıń ózgesheliklerin úyreniw
1. Probirkaǵa azǵantay kalsiy karbid bólekshelerinen salıp, suw quying hám tezlik penen probirka awızına gaz ótkeriwshi nay jalǵań. Ajralıp shıǵıp atırǵan gaz menen tómendegi tájiriybelerdi ótkeriń:
a) yondirib kóriń (ıqtıyat bolıń!);
b) bromli suwdan ótkeriń;
d) kaliy permanganatning suyultirilgan eritpesinen ótkeriń.
Tapsırmalar :
1. Joqarıda júz bergen barlıq ximiyalıq processlerdiń reaksiya teńlemelerin jazıń.
2. Hár eki tájiriybede payda bolǵan gazlardıń janıwında qanday parq bar? Ne ushın?
3. 2, 3 hám b, d tájiriybelerdi metanning ózgeshelikleri menen salıstırıń.

Laboratoriya shınıǵıwları

1-laboratoriya jumısı
I. Karbonatlar hám gidrokarbonatlarning ózgeshelikleri hám bir-birine aylanıwı menen tanısıw
Jańa tayarlanǵan 2-3 ml ohakli suw eritpesinen uglerod (Iv)-oksidti ótkeriń.
Eritpeden uglerod (Iv)-oksid ótkeriwdi dawam ettiring.
Tınıq eritpeli probirkanı qaynating.
Mustciqil juwmaq ushın tapsırma :
1. Ohakli suwdan uglerod (Iv)-oksid ótkerilgende ol ne ushın ılaylılanadı?
2. Uglerod (Iv)-oksid ótkeriw dawam ettirilgende eritpe ne ushın taǵı tınıq bolıp qaladı?
3. Bul eritpe qızdırılǵanda ne ushın shókpe payda bolishini túsintiriń.
4. Tiyisli reaksiyalardıń teńlemelerin molekular, ionlı hám qısqartirilgan ionlı kóriniste jazıń.
II. Karbonat ionına tán sapa reaksiya
Bir probirkaǵa azraq bar, ekinshisine magniy karbonat soling. Birinshi probirkaǵa 1-2 ml suyultirilgan xlorid kislota, ekinshisine sonsha suyultirilgan H2 S04 quying. Eki probirkanıń awızın gaz ótkeriwshi nayi bar tıǵınlar menen tuyıqiting, naylarning uchini ohakli suwı bar probirkaǵa túsirip qoyıng.
Ǵárezsiz juwmaq ushın tapsırma
1. Orınlanǵan tájiriybelerge tıykarlanıp qaysı reaksiyalar karbonat ionına tán reaksiya ekenligi haqqında juwmaq shıǵarıń.
2. Tiyisli reaksiya teńlemeleriniń molekular, ionlı hám qısqartirilgan ionlı teńlemelerin jazıń.

2-laboratoriya jumısı

Tábiy silikatlarning úlgileri menen tanısıw
1. Sizge berilgen tábiy silikatlarning úlgilerin kóriń. Olardıń sırtqı kórinisine itibar beriń hám qattılıǵın tekserip kóriń.
Ǵárezsiz juwmaq ushın tapsırma
1. Keste dúziń, óz baqlawlarıńızdı belgilengenler etiń.
2. Baqlawlarıńızǵa tıykarlanıp, sizge berilgen minerallardı atalg.

3-laboratoriya jumısı

Shıyshediń túrleri hám olardıń quramı menen tanısıw. «Shıyshe hám odan jasalǵan ónimler» kompleksi menen tanısıw hám islew
Sizge berilgen hár túrlı túrdegi shıyshe úlgileri hám shıysheden jasalǵan hár túrlı buyımlardı kórip shıǵıń.
Ǵárezsiz juwmaq ushın tapsırma
1. Sizge berilgen úlgiler shıyshediń qaysı túrine kiriwin anıqlań.
2. Siz kórip shıqqan buyımlardı tayarlawda shıyshediń qanday ayriqsha ózgesheliklerinen paydalanilganligini anıqlama berb beriń.

4-laboratoriya jumısı

Metallar úlgilerin názerden keshirim
1. Berilgen metall úlgilerin kórip shıǵıń hám olardıń atınıń aytıń.
2. Sizge berilgen metallarning suyıqlanıw temperaturası hám qattılıǵın málimleme kesteinen paydalanıp anıqlań.
3. Metallarning ıssılıq ótkezgishligin salıstırıwlaw ushın temir hám misdan jasalǵan eki birdey plastinka alıp, eki plastinkanıń bir uchiga parafin bólegin jaylastırıń. Keyininen bul plastinkalardıń ekinshi uchini gorelka jalınsına tuting. Baqlaw tiykarında qaysı metalldıń ıssılıq ótkezgishligi joqarı ekenligin anıqlań.
Ǵárezsiz juwmaq ushın tapsırma
1. Sizge berilgen metall úlgilerin tekserip, olardıń atınıń aytıń.
2. Tekserip kórilgen metallarning qattılıǵı, suyıqlanıw temperaturası hám ıssılıq ótkezgishligin artıp barıw tártibinde, bir qatarǵa jazıń.

5-laboratoriya jumısı

Eritpelaming úlgileri menen tanısıw
1. Sizge berilgen eritpeler úlgilerin kórip shıǵıń.
Ǵárezsiz juwmaq ushın tapsırma
1. Berilgen úlgilerdiń qattılıǵı hám plastikligin tekserip kóriń.
2. Olardıń reńine itibar beriń.

6 -laboratoriya jumısı

Duzlar eritpeleri menen metallarning óz-ara tásiri
1. Birinshi probirkaǵa gúmis (I)-nitrat, ekinshi probirkaǵa mıs (Il)-sulfat, úshinshisine qorǵasın (Il)-nitrat eritpesinen 2-3 ml quying. Birinshi probirkaǵa mıs sımı, ekinshisine temir qawızları, úshinshisine mıs qawızlarınan soling.
2. Hár bir probirkada qanday elementlar payda boldı? Tiyisli reaksiyalardıń molekular, tolıq hám qısqa ionlı teńlemelerin jazıń.

7-laboratoriya jumısı

Mıs (Il)-xlorid hám kaliy yodid eritnialarining elektrolizi
1. Ol-simon nayning 3/4 kólemige shekem mıs (Il)-xlorid eritpesinen quying. Elektrolizyorning bir tárepine mıs, ekinshi tárepine grafit elektrod túsiriń. Grafit elektrod (katod) ni keri belgili, mıs elektrod (anod) ni bolsa ózgermeytuǵın júzimdiń oń belgili deregine jalǵań. Katodda sap mıs ajıralıp atırǵanlıǵın kuzating. Sol sharayatta anodda ne payda bolıwı múmkin? Qanday gaz ajraladi`? Elektrodlardıń polyusın ózgertirip taǵı tok deregine jalǵań. Anoddagi mıs qanday ózgeriwge ushraydı. Katodda qanday element ajraladi`?
2. Elektrolizyorga 2 M li kaliy yodid eritpesinen quying. Nay ishine grafit elektrodlardı túsiriń hám olardı ózgermeytuǵın tok deregine jalǵań. Katodda vodorod kóbikchalari payda bolishini, anodda bolsa yad ajırasıwın kuzating. Tok aǵımın toqtatıp elektrodlardı shıǵarıp alın. Keyininen Ol-simon nayning yad bóleklengen tárepine 1-2 tamshı jańa tayarlanǵan kraxmal eritpesinen tóbeizing. Ne gúzetiledi?
Ǵárezsiz juwmaq ushın tapsırma
Katod hám anoddagi processlerdiń teńlemesin jazıń.
Elektrodlar átirapında elektrolit reńiniń ózgeriwine túsindirme beriń.

8-laboratoriya jumısı

Aluminiy dıń kislota hám tiykar eritpeleri menen óz-ara tásiri
1. Eki probirkaǵa aluminiy bólekshelerinen soling.
2. Birinshi probirkaǵa xlorid kislota eritpesinen quying.
3. Ekinshi probirkaǵa o'yuvchi natriy eritpesinen quying.
Ǵárezsiz juwmaq ushın tapsırma
Júz bergen processlerdi kuzating hám reaksiya teńlemelerin jazıń.

9 -laboratoriya jumısı

Aluminiy jáne onıń eritpeleri úlgileri menen tanısıw
Aluminiy hám aluminiy eritpelerinen tayarlanǵan buyımlar kompleksi menen tanısıń hám ózgeshelikleri hám de isletiliw tarawları maydanınan óz pikirlerińizdi aytıń.

10 -laboratoriya jumısı

Aluminiy gidroksidni alıw, onıń kislota hám sıltılar menen óz-ara tásirlashuvini úyreniw
1. Eki probirkanıń birine aluminiy nitrattıń 0, 5 M eritpesinen 3 tamshı hám ekinshisine o'yuvchi natriyning 1 M eritpesinen 3 tamshı quying. Keyininen olardı óz-ara aralastırıń. Aluminiy gidroksid shókpesi payda boladı. Onı eki probirkaǵa bolıp, birine xlorid kislotanıń 1 M eritpesinen 6 tamshı, ekinshisine bolsa o'yuvchi natriyning 1 M eritpesinen sonsha kólemde quying. Shókpediń eriwin kuzating.
Ǵárezsiz juwmaq ushın tapsırma
Payda bolǵan ónimlerdiń reaksiya teńlemelerin molekular, ionlı hám qısqartirilgan ionlı kóriniste jazıń.

11-laboratoriya jumısı

Aluminiy duzları eritpeleriniń indikatorlarga tásirin úyreniw
1. Aluminiy xlorid eritpesinen probirkaǵa 3^1 ml quying, ústine 2-3 tamshı kók reńli lakmus eritpesinen tóbeizing:
a) eritmani 2 probirkaǵa bolıp, birinshi probirkaǵa azraq distillangan suw quying.
b) yekinshi probirkanı azmaz qızdırıń.
Ǵárezsiz juwmaq ushın tapsırma
1. Júz bergen hádiyselerdi kuzating hám túsintiriń.
2. Aluminiy xlorid eritpesin gidrolizlash teńlemesin basqıshlı kóriniste jazıń.

12-laboratoriya jumısı

Eki hám úsh valentli temir duzların bilip alıw
1. Probirkaǵa jańa tayarlanǵan FeS04 eritpesinen 3-5 tamshı quying jáne onıń ústine qızıl qan duzı K3[Fe (CN) 6] eritpesinen bir neshe tamshı áskerg. Turunbul kók shókpesi Fe3[Fe (CN) 6]n payda bolishini kuzating. Reaksiya teńlemesin jazıń. Bul reaksiya eritpede Fe+2 ionı bar ekenin bilip alıw ushın sapa reaksiya esaplanadı.
2. a) Probirkaǵa temir (IH)-xlorid eritpesinen 2-3 tamshı quying hám ústine sarı qan duzı K4[Fe (CN) 6] eritpesinen bir tamshı tóbeizing. Berlin lazuri shókpesi Fe4[Fe (CN) 6]3 payda bolishini kuzating. Reaksiya teńlemesin molekular hám ionlı kóriniste jazıń. b) Probirkaǵa FeCl3 eritmasidan 5-6 tamshı 0, 01 M kaliy yamasa ammoniy rodanid eritpesinen tóbeizing. Eritpe temir (Ill)-rodanid Fe (SCN) 3 payda bollıǵi sebepli qıp-qızıl kóriniske bo'yaladi. Reaksiya teńlemesin molekular hám ionlı kóriniste jazıń.
3. a) hám b) reaksiyalar Fe+3 ionı ushın sapa reaksiyası esaplanadı.
Ǵárezsiz juwmaq ushın tapsırma
1. Júz bergen hádiyselerdi anıqlama berń.
2. Tiyisli reaksiya teńlemelerin jazıń.

13-laboratoriya jumısı

Shoyın hám polat úlgileri menen tanısıw
1. Sizge berilgen shoyın hám polat úlgilerin názerden keshiriń.
2. Tómendegi tájiriybe járdeminde shoyın hám polattıń óz-ara ayırmashılıqların bilip alın.
3. Bir probirkaǵa shoyın donachasidan, ekinshisine bolsa polat donachasidan soling, donachalarning salmaǵı birdey bolıwı kerek. Probirkalarǵa 2—4 ml den suyultirilgan xlorid kislota áskerg hám aste qızdırıń. Eger gazlardıń dúbeleydey ajırasıwı toqtasa, probirkalarǵa taǵı azǵantay kislota quying hám bunı gaz ajralıp shıqpay qolguncha dawam ettiring.
Ǵárezsiz juwmaq ushın tapsırma
1. Júz bergen hádiyselerdi anıqlama berń.
2. Tiyisli reaksiya teńlemelerin jazıń.
3. Probirkalardan qay-qaysısında kúshli (kúshlilew) gaz ajralıp shıqtı?
4. Kuzatganlaringizni anıqlama berń.

14-laboratoriya jumısı

Neftni qayta islew hám toshko'mirni kokslash ónimleriniń úlgileri menen tanısıw
Sizge berilgen neftni qayta islew hám toshko'mirni kokslash ónimleriniń úlgileri kompleksin kórip shıǵıń.
Ǵárezsiz juwmaq ushın tapsırma
Úlgiler menen tanısıp shıqqaningizdan keyin, olardıń ózgeshelikleri hám ónimlerdiń isletiliw tarawların tariyplab beriń.

15-laboratoriya jumısı

Glitserinning suwda eriwi jáne onıń mıs (Il)-gidroksid menen reaksiyası
1. Probirkaǵa 1-2 ml glitserin quying hám oǵan taǵı sonsha suw qosıp shayqatıń, keyin 2-3 ese suw áskerg.
2. Probirkaǵa 2 ml natriy gidroksid eritpesinen quying hám oǵan shókpe payda bolgunicha azraq mıs (Il)-sulfat eritpesinen áskerg. Payda bolǵan shókpege glitserin qosıp shayqatıń.
Ǵárezsiz juwmaq ushın tapsırma
1. Glitserinning suwda eriwsheńligi qanday?
2. Glitserin hám kóp atomli spirtler ushın qanday reaksiya tán?
3. Tiyisli reaksiya teńlemelerin jazıń.

16 -laboratoriya jumısı

Maylardıń eriwsheńligi, olardıń to'yinmaganligini tastıyıqlaw, maylardıń sabınlanıwı
1. Maylardıń eriwsheńligi
Bir probirkaǵa 2 ml benzin, ekinshisine suw, úshinshisine etanol, tórtinshisine benzol, besinshisine bolsa tetraxlormetan quying. Hámme probirkalarǵa bir bólekten may salıp silkitib shayqatıń.
2. Yog'ning to'yinmaganligini tastıyıqlaw
Bir probirkaǵa 2 ml ayǵabaǵar moyi, ekinshisine zig'ir moyi, úshinshisine bir bólek qattı haywan mayı soling. Probirkalardıń barlıǵına az-ozdan bromli suw quying (úshinshi probirkanı may suyıqlanguncha aldınan qızdırıp alın ).
Ǵárezsiz juwmaq ushın tapsırma
Maylarǵa suwdiń tásiri qanday?
Sizge berilgen suyıqlıqlardıń qay-qaysısında maylar barlıǵınan jaqsı eriydi?
Matodan may dog'ini ketkazish ushın siz qaysı erituvchidan paydalanǵan bo'lar edingiz?
Probirkalardıń qay-qaysısında bromli suw eń jaqsı reńsizlenedi? Bul neden bildirgi beredi?
3. Maylardı sabınlaw
Shını kishkene kesege 3 g may, margarin yamasa saryog' soling hám 20 % li natriy gidroksid eritpesinen 7-8 ml quying.
Reaksiyanı tezletiw ushın 1-2 ml etanol áskerg. Qospanı shıyshe tayaqsha menen aralastırıp, dáslepki kólemi azayıp ketpewi ushın suw qosıp turǵan halda, 15-20 minut qaynating. Reaksiyaǵa kirispegen may qalmaǵanin biliw ushın ıssı qospadan azǵantayın ıssı suwlı probirkaǵa alın. Eger sabınnan keyin suw astında may tamshıları payda bolmasa sabınlaw procesi aqırma jetken boladı.
Eger may tamshıları júzege shıqsa, qospanı qaynatıwdı dawam ettiring. Sabınlaw reaksiyası tawsılǵanınan keyin payda bolǵan massaǵa 0, 5 g natriy xlorid áskerg hám taǵı 1-2 minut qaynating.
Ǵárezsiz juwmaq ushın tapsırma
1. Ótkerilgen tájiriybe nátiyjesinde suw betiga qanday element shıqtı?
2. Júz bergen reaksiya teńlemesin jazıń.
3. Maylardan sabınlaw processinde qanday ámeliy maqsetlerde paydalanıladı?

17-laboratoriya jumısı

Glukozaning mıs (Il)-gidroksid menen óz-ara tásiri
Probirkaǵa 2-3 ml glukoza eritpesinen hám sonsha muǵdarda suyultirilgan natriy gidroksid eritpesinen quying (NaOH kereginen artıqlaw bolıwı kerek). Keyin bir neshe tamshı mıs (II)- gidroksid eritpesinen áskerg. Probirka daǵı payda bolǵan eritpeni qızdırıń.
Ǵárezsiz juwmaq ushın tapsırma
1. Kók reńli eritpe ne? Bul tájiriybe neni tastıyıqlaydı? Ne ushın probirka daǵı eritpe qızdırılǵanda, aldın sarı, keyininen qızıl shókpe payda boladı? Tiyisli reaksiya teńlemelerin jazıń.
2. Ne ushın eritpede aldın sarı, keyininen qızıl shókpe payda boladı?
3. Reaksiya teńlemesin jazıń hám payda bolǵan elementlardı anıqlap, atınıń aytıń?

18-laboratoriya jumısı

Kraxmalning yad menen tásirlashuvi, kraxmalning gidrolizlanishi
1. Kraxmal kleysterini tayarlaw hám kraxmalning yad menen reaksiyası
Probirkaǵa 4-5 ml suw quyıp, azǵantay kraxmal áskerg hám qospanı shayqatıń. Payda bolǵan suspenziyani probirka daǵı qaynab turǵan suwǵa eritpeni mudami shayqatıp turıp, az- ozdan áskerg. Payda bolǵan kleysterni 1:20 koefficientte suwıq suw menen suyultiring hám 2 probirkaǵa 3-5 ml den quying. Bir probirkaǵa bolsa kaliy yodid eritpesinen áskerg.
Ǵárezsiz juwmaq ushın tapsırma :
1. Ne ushın kók reń tek birinshi probirkada payda boldı?
2. Kraxmalning gidrolizi
Probirkaǵa kraxmal kleysteridan 2 ml quying, oǵan 6 ml suw áskerg hám ıqtıyatlıq menen 0, 5-1 ml H2 S04 eritpesinen tóbeizing. Qospanı 5 minut dawamında qaynating, keyininen onı natriy gidroksid eritpesi menen neytrallang hám azraq jańa tayarlanǵan mıs (Il)-gidroksid shókpesidan áskerg. Probirkanı taǵı qızdırıń.
Ǵárezsiz juwmaq ushın tapsırma
1. Kraxmal H2 S04 qatnasıwında qızdırılǵanda, ol jaǵdayda qanday hádiyse júz boladı?
2. Sarı hám qızıl reńli shókpeler payda bolıwı nelerden dárek beredi?
3. Tiyisli reaksiya teńlemelerin jazıń.

19 -laboratoriya ishi

Beloklardıń reńli reaksiyaları
Biuret reaksiyası
Probirkaǵa 2-3 ml belok eritpesi quying jáne onıń ústine bir neshe ml natriy gidroksid eritpesinen, keyininen azǵantay mıs (Il)-sulfat eritpesinen áskerg.
Ksantoprotein reaksiyası
Probirkaǵa 2-3 ml belok eritpesi quyıp, ústine 0, 5-1 ml konsentrlangan nitrat kislota eritpesinen áskerg (bul jumıstı ıqtıyatlılıq menen atqarıń ).
Ǵárezsiz juwmaq ushın tapsırma
1. Azıq-túlik ónimlerinde belok bar ekenin qanday tastıyıqlaw múmkin?
2. Beloklar menen atqarılatuǵın reńli reaksiya mánisi neden ibarat?

20 -laboratoriya ishi

Tábiy hám jasalma talshıqlardıń úlgileri menen tanıstırıw
«Talshıqlar» úlgilerin kórip, tómende keltirilgen sızılmadan paydalanıp tábiy hám jasalma talshıqlar úlgileri menen tanısıń. Ǵárezsiz juwmaq ushın tapsırma
1. Qanday belgilerine kóre tábiy talshıqlardı jasalma talshıqlardan parıqlaw múmkin?

Tábiy
21-laboratoriya jumısı

Polimerlar ózgesheliklerin: termoplastlikligini, olarǵa oksidlovchilar, sıltılar, kislotalar
eritpeleriniń tásirin úyreniw
3. Stakanga polietilen úzindi salıp, ústine azǵantay suw quying.
4. Bir bólek polietilen naycha yamasa (polietilen perdeden basqa ) polietilendan ibarat zattı asbestlangan tor ústine qoyıp ıqtıyatlıq menen qızdırıń. Shıyshe tayaqsha járdeminde polietilen buyımdıń formasın ózgertiriń.
5. Qızdırılǵan polietilen soviguncha kútip turing, keyininen onıń formasın taǵı ózgertiriń.
6. Bir bólek polietilenni tigel qısqısh járdeminde jalınǵa tutıp, onı kuydiring.
7. Mayda -mayda polietilen úzindilerinen bir neshesin :
a) bromli suw quyilgan probirkaǵa ;
b) kaliy permanganat eritpesi quyilgan probirkaǵa soling; eki probirkanı ishindegi eritpesi menen birge qızdırıń.
8. Bir neshe etilen úzindilerin:
a) kons. H, S04 quyilgan probirkaǵa ;
b) kons. HN03 eritpesi bar probirkaǵa ;
d) natriy gidroksidning suyultirilgan eritpesi bar probirkaǵa soling hám uchchala probirkanı qızdırıń.

Download 101,7 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham: