Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тиббий таълимни ривожлантириш маркази

Umurtqali hayvonlar hazm sistemasi. Umurtqalilarda evolutsiya jarayonida tuban xordalilardagi (lansetnik) to‘g‘ri, qismlarga ajralmagan naydan iborat ichak, ovqat hazm qilishda ma’lum bir funksiyalarni bajaruvchi alohida bo‘limlarga ajraladi. Shuningdek ovqatni mexanik va kimyoviy parchalaydigan a’zolar (tishlar va hazm bezlari) takomillashadi.
To‘garak og‘izlilarda jag‘lar bo‘lmay, balki doim ochiq turadigan tog‘ayli to‘garak halqa bo‘ladi. Og‘iz atrofida kulchasimon so‘rg‘ichlar bo‘lib, ular o‘z o‘ljasi tanasiga ana shu so‘rg‘ichlar yordamida yopishib yarim parazitlik qilib hayot kechiradilar. Hazm nayi qismlarga ajralmagan. Jigari juda sodda tuzilishga ega bo‘lib, o‘rta ichak o‘simtasi sifatida shakllanadi. Oshqozon osti bezi ham juda sodda tuzilgan.
Baliqlarning hazm sistemasi ancha rivojlangan bo‘lib og‘iz bo‘shlig‘idan boshlanadi. Jag‘larida tishlar joylashgan bo‘lib, ulardagi tish sistemasi gomodont, ya’ni barchasi bir xil tuzilish va funksiyaga ega. Odatda bu tishlar konus shaklida bo‘lib, faqat ozuqani ushlab turish uchungina xizmat qiladi. Baliqlarning hazm nayi ayrim qismlarga ajralgan. Og‘iz bo‘shlig‘i jabra yoriqlariga ega bo‘lgan halqumgacha davom etadi. Undan keyin qizilo‘ngach, so‘ng esa tuzilishi xilma-xil bo‘lgan oshqozon keladi. Ichaklari ingichka va yo‘g‘on ichaklarga ajralib anus bilan tugaydi. Jigari yaxshi rivojlangan bo‘lib, o‘t qopi mavjud.
Amfibiyalarda og‘iz bo‘shlig‘i halqum bilan aniq chegaralangan bo‘lib, tish sistemasi gomodont va so‘lak bezlari paydo bo‘ladi. Uning sekreti faqat ovqatni ho‘llaydi, lekin unga kimyoviy ta’sir ko‘rsatmaydi. Xoanalar, yevstaxiy nayi va bo‘g‘iz og‘iz-halqum bo‘shlig‘iga ochiladi. Og‘iz bo‘shlig‘i qizilo‘ngachga davom etib, oshqozonga o‘tadi. Ichagi baliqnikiga nisbatan uzun va ingichka bo‘lib, yo‘g‘on ichaklarga bo‘linib, kloakaga ochiladi. Jigari katta hajmga ega, oshqozon osti bezi ham yaxshi rivojlangan.
Reptiliyalarning og‘iz bo‘shlig‘i halqumdan birmuncha aniqchegaralangan. Tishlari gomodon sistemaga ega. Tillari harakatchan, og‘zidagi bezlar yaxshi rivojlangan. Jumladan bunda tilosti, tish va lab bezlarini tafovut qilish mumkin. Zaharli ilonlarning orqa bir juft tish bezlari zahar ishlab chiqaradi. Bu bezlar ishlab chiqargan sekret tarkibida biologik faol moddalar bo‘lib, uni nervga ta’sir etuvchi omil ham deb yuritiladi. Ichak sistemasida ingichka ichak bilan yo‘g‘on ichak chegarasida ko‘richak shakllanadi.
Qushlarning hazm qilish sistemasi uchishga moslangan, tishlari yo‘q. Ichaklari kaltalashgan bo‘lib, bunda to‘g‘ri ichak yo‘g‘on ichak hisoblanadi. Ayrim vakillarida o‘t pufagi bo‘lmaydi. Qizilo‘ngachida jig‘ildon bo‘lib, u ovqatni maydalash uchun xizmat qiladi. Oshqozon muskullari juda kuchli rivojlangan. Shu sababli ovqat oshqozonda mexanik ta’sirga, ham kimyoviy ta’sirga uchraydi.