Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тиббий таълимни ривожлантириш маркази

Bosh skeleti. Umurtqali hayvonlarning bosh skeleti bosh miya va sezgi a’zolarining himoya qiluvchi vosita sifatida paydo bo‘lgan. Bosh skeleti miya (neyrokranium) va yuz (visseral) qismlaridan iborat bo‘lib evolutsiya jarayonida bu ikkala qism bir-biridan mustaqil ravishda paydo bo‘lgan. Evolutsiya jarayonida asosan miya qutisining visserial qismi takomillashgan.
Baliqlarning bosh skeleti miya qismida to‘rtta bo‘lim tafovut etiladi: hid biluv, ko‘rish, eshitish va ensa. Visseral qism og‘iz atrofini va yutqunni qamrab olgan. Dastlab visseral skelet nafas sistemasi uchun tayanch vazifasini o‘tovchi ko‘p sonli yoylardan iborat bo‘lgan, keyinchalik yoylar soni kamaya borgan. Xususan tog‘ay skeletli baliqlarda oldingi juft yoy qoldig‘i, lab yoylari sifatida saqlanib qolgan. Mazkur yoylarning uchinchi jufti esa jag‘larga, to‘rtinchi jufti til osti suyagiga aylangan, qolgan (4– 7) juft yoylar baliqlarda jabralar skeleti sifatida saqlanib qolgan. Quruqlikda yashovchilarda visseral skelet kuchli reduksiyaga uchraydi. Yuqoridagi jag‘ yoyi miya qutisi bilan birga o‘sib ketadi, til osti yoyidan o‘rta quloq suyaklari shakllanadi. Jabra yoylari esa hiqildoqning qalqonsimon, cho‘michsimon, uzuksimon va boshqa tog‘aylarini hosil qiladi.
Amfibiyalarda quruqlikda yashashga o‘tish sababli visseral qismda birmuncha o‘zgarishlar kuzatiladi. Amfibiyalarning havodan nafas olishga o‘tishi tufayli jabra yoylari yo‘qoladi, dastlabki eshitish suyagi va o‘ziga xos tuzilgan til osti suyagi paydo bo‘ladi. Sudralib yuruvchilarda bosh skeleti batamom suyaklardan tuzilgan bo‘lib, visseral skelet yanada takomillashgan.
Qushlarning bosh skeleti uchishga moslashgan bo‘lib ancha yengil va mustahkam tuzilgan. Reptiliyalarga nisbatan qushlarda bosh skeletining hajmi kattalashgan, jag‘lar cho‘ziq tumshuqlarga aylangan.
Sutemizuvchi hayvonlarda bosh skeleti, bosh miya yuksak taraqqiy etganligi sababli hajmi kattalashgan. Visseral skeletdan o‘rta va tashqi quloq skeleti hosil bo‘lgan.