Zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti

II BOB. QIRG‘IZ TILIDA SO‘Z TURKUMLARI VA GAP IFODALANISHI.
2.1 Qirg‘iz tili morfologiyasi.
Qirg‘iz, oltoy va yoqut tillarida unlilardagi lab garmoniyasi ta’sirida oxirgi a>o: orta (o‘rta): qoz., turkm., tur., ozarb. orta, tat. urta, qirg‘., olt., yoq. orto.
Turkiy tillardagi ag‘ï, ag‘a, ag‘u, og‘a, og‘u, ug‘u, ïg‘ï kabi so‘zlarda g‘ ikki unli orasida saqlangan: ag‘ïr (og‘ir): ozarb., turkm. ag‘ïr, uyg‘. ag‘ьr, o‘zb. og‘ьr; ag‘ïz (og‘iz): q.tur., ozarb., turkm., ag‘ïz, uyg‘. ag‘ьz, o‘zb. og‘ьz; ag‘ïl (og‘il): turkm. (otxonadagi yoki molxonadagi har bir alohida bo‘lma, katak, og‘il), o‘zb. og‘ьl (og‘il), uyg‘. eg‘ьl; bag‘ïr (bag‘ir): turkm., ozarb. bag‘ïr, uyg‘. beg‘ir (ko‘krak); yag‘u (yag‘i, dushman): turkm., ozarb. yag‘ï, o‘zb. yog‘u (isyonchi), uyg‘. yeg‘i; tag‘ay (tog‘a): q.tur., qirg‘. tag‘a; tag‘ar (xalta): dag‘ar (elkaxalta, yo‘lxalta); yag‘ïn//yag‘un(yaqin): q.tur. yag‘un; yog‘an (yo‘g‘on): q.tur. yog‘an; og‘ïl (o‘g‘il): ozarb. og‘ul; bug‘u: o‘zb. bug‘u; sïg‘ïr (sigir): q.tur. sïg‘ïr, turkm. s‘ïg‘ïr.
Ayrim turkiy tillarda ag‘ birikmasidagi g‘ tushishi natijasida cho‘ziq unlilar vujudga keladi: olt. bu:lam (bog‘lam), qirg‘. bo:la (bog‘lamoq), ag‘laq (ovloq): qirg‘. o:laq (uzoq).
-lï:g‘>lu: qirg‘iz va oloy tillarida oxirgi g‘ vokalizatsiyaga uchragan. Undan bo‘g‘insiz u vujudga kelishi mumkin edi, natijada ï^u diftongi yuzaga kelgan, so‘ngra u holati paydo bo‘lgan. Bundan sifatlarning quyidagi shakllari hosil bo‘lgan: qirg‘.balalu: (bolali), yïldïzdu: (yulduzli)balïqlu.
Ayrim turkiy tillarda mavjud bo‘lgan so‘z boshidagi j hech qachon yga mos kelmagan. Qirg‘iz va oltoy tillarida qisqa unlilar oldida j affrikati uchramaydi: qirg‘. va olt. ïr (qo‘shiq), ammoqoz. jь, tat. jir (qo‘shiq); qirg‘. va olt. ïra:q (yiroq), ammoqoz. jьrak, uyg‘. yьraq, tat. jьraq.
Bir qancha turkiy tillarda so‘z oxiridagi ch saqlangan: ach (och): q.turk., tur., qum., turkm., qirg‘., olt., qirg‘, q.balq. ach; üch (3): q.turk., ozarb., turkm., gag., qirg‘., olt., q.balq., qr.tat. üch; kü:ch (kuch): q.tur., qirg‘., o‘zb., olt., qr.tat., q.balq. küch, tur., qum. güch, turkm. güych.
Ta’kidlangan tillarda -lar afiksi faqat unli yoki sonor bilan tugaydigan o‘zaklarda o‘zgarmaydi: qoz. dala–dalalar, qirg‘. alma–almalar, qoz. nar (tuya) –narlar, qirg‘. tay–taylar, olt. qïr–qïrlar.
Bir qancha turkiy tillarda affikslar oldida so‘z oxiridagi ñ(ng) saqlanadi: añchï (ovchi): olt., qirg‘., xak. anchï, qoz., q.qalp., no‘g‘. añshь; añla (angla): no‘g‘., qum., turkm. añ-la, tat. a^oñ-la, qoz. añ-da.
Turkiy bobotilda so‘z boshida r, umuman, ishlatilmagan. Intervokal pozitsiyada esa u saqlangan: ara (ora): q.turk., qirg‘., qum., olt., qoz., q.qalp., turkm., tuv., xak. ara, tat. a^ora; qurug‘ (quruq): tur. kuru, ozarb. guru, qoz., q.qalp., tat. qъrь, qirg‘., olt. quru, xak. xurug‘.
So‘z o‘rtasida unlilar oldidan r turg‘un emas. Chuvash tilida fe’llarning ayrim shakllarida r tushib qoladi: panъ (berdi)
Turkiy va mo‘g‘ul tillari o‘rtasidagi morfologik yaqinlik turkiy tillarda turlicha namoyon bo‘ladi. G‘arbiy mo‘g‘ul tillarida turkiy tillar bilan umumiy bo‘lgan morfologik elementlar janubiy mo‘g‘ul tillaridagiga nisbatan ko‘proq uchraydi.
Qirg'iz va qozoq tillaridagi mo‘g‘ulcha til shakllariga moslik o‘zbek va turkman tillarida shu kabi shakllar miqdorining ko‘payishi uchun asos bo‘lgan. Sibir va oltoy tillarida bunday elementlar ancha. Tuva,yoqut tillarida ham bunday elementlar ko‘p uchraydi, bu shakllar ushbu tillaming o‘ziga xosligini namoyon etadi.Turkiy va mo‘g‘ul tillari o‘rtasidagi moslikni qirg‘iz, tuva, yoqut
tillariga oid quyidagi faktik misollar orqali ko‘rish mumkin.

Qirg‘iz tilidagi mo‘g‘ul tili bilan umumiy bo‘lgan qo‘shimcha]ar; -Iqa, -ol, -l,-loq, -mol.	Misollar
	kalqa “eshik” tomdqa“ yurish” vasalqa“bezak" tabilqa“topilma” qarol“qorovul” takol“topshiriqni bajaruvchi shaxs”; “tayanch" bol]ol“belgilangan muddat” jirqal'‘nash’a” qozqilon“qo‘zg‘olon” samal“o‘spirin”

Turkiy tillarda predikatsiyaning ikki usul farqlanadi;

1) predikativ munosabatni ifodalashning har ikki asosi - ega va kesim ishtirok etadi; Men - talaba. Bu o‘rinda talaba so‘zi predikativ vazifani ko‘rsatuvchi yoki ega sifatida ajratishga asos bo’luvchi shakl ko‘rsatkichiga ega emas. Ega vazifasida keluvchi men so‘zi ishtirokisiz predikativ munosabat reallashmaydi va gap tuzilmaydi. Xuddi shuningdek, talaba so‘zisiz ham predikativ munosabat reallashmaydi. 2) predikativ munosabatning ikkinchi tipida predikatsiyaningikki uzvi talab qilinmaydi. Bunda kesim tarkibida bir vaqtning o‘zida ikki grammatik kategoriya - predikatsiyani va ega shaxsini ifoda etuvchi ko‘rsatkich mavjud bo‘ladi. Birinchi tipdagi Men talaba gapi ikkinchi tipda Talabaman ko‘rinishiga ega bo‘ladi. Talabaman tipidagi ko‘rinishda alohida ega yo‘q, faqat bajaruvciii men// man shaxs ko‘rsatkichi orqali ifodalanadi. Bunda - men//man ko‘rsatkichida ikki grammatik kategoriya:shaxs (bajaruvchi) va predikat ma’nosi ifodalanadi. Talabaman tipidag ifodada gapning asosiy mazmuni, yadrosi ifodalanadi. Bu tipdagi gap turkiy tillarda minimal so‘z tarkibidagi predikativ ifoda hisoblanadi.
Men talaba va Talabaman shakllari hozirgi turkiy tillarda faol qo‘llanadi. Aden talaba ko‘rinishidagi gap tipi aksariyat shevalarda, ayrim turkiy tillarda va qadimgi turkiy tilda ko‘proq uchraydi².
Gap hosil qilishda predikativ munosabatning o‘rni muhim. Masalan, aqlli va sabrli so‘zlaridan shunchaki gap hosil qilib bo’lmaydi. Bu sifatlar o‘rtasida munosabatni shakllantirish uchun ulardan ikkinchisi kesimga aylanadi: aqlli adam sabrli.