Zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti

2.2O‘zbek va qirg‘iz tili grammatikasining tadqiq qilinishi.
Qirg‘iz tili (qadimdan burnt, yovvoyi tosh qirg‘iz, qora qirg‘iz nomlari bilan atab kelingan). Bu tilda 2 min. kishi so‘zlashadi. Qirg‘iziston Respublikasining milliy va davlat tilidir. Bundan tashqari, qirg‘izlar Xitoy (150 mingkishi) va Afg‘onistonda (50 mingkishi) ham yashashadi. Bu til Sharqiy xunn tarmog‘iningqirg‘iz-qipchoq guruhiga kiradi. Qirg‘iz tili adabiy tildan tashqari shimoliy va janubiy lahjalarga ega.Bular quyidagilardir :
a) so‘z boshida shimoliy lahjada m;, janubiy lahjada эн;/уqo‘llanishi;
b) shimoliy lahjada cho‘ziq unlilarning, janubiy lahjada diftonglarning
borligi;.
Hozirgi qirg‘iz tiliga eramiz boshida Enasoy bo‘ylarida yashagan qirg‘iz qabilalari asos solgan bo‘lsa-da, uning hozirgi holati ancha kech shakllandi; keyingi davrlarda esa qipchoq tili unga o‘z ta’sirini o‘tkazdi.
Qirg'iz tili boshqa qipchoq tillaridan unlilarda ikkinchi cho‘ziqlikning mavjudligi, lahjalarida so‘z oxiridagi undoshlarning jaranglilashishi, unlilar orasidagi undoshlarning jaranglilashuvi bilan farqlanadi va bu xususiyatlari bilan oltoy tillariga yaqin turadi. Oltoy tili qirg'iz. xakas, shor, tuva, yoqut tillari bilan hamkorlikda Viamda m o‘g‘ul, lungus-manchjur tillari bilan aloqadorlikda rivoj topdi. Shuninguchun liam bu turkiy tilllar boshqa guruh turkiy tillaridan farq qiladi va o‘ziga xos xususiyatlari bilan turkiy tillarningSharqiy Xun tarm og‘iga kiradi.
Turkiy tilllarningSharqiy xun tarmog‘i G'arbiy xun tarmog‘idan quyidagi xususiyatlari bilan farqlanadi: unlilarning ikkinchi cho‘ziqlikka (jga ekanligi; jarangli va jarangsiz undoshlar orasidagi farqning kamligi;
unlilar orasida jarangsiz undoshlarning jaranglilashuvi va hokazo.

esa qaratqich kelishigi shakllari -nir]-ne}j,-di}]/~def], - kelishigi shakllari -day-day, -tay-ta}], -nay/nay.

chiqish

Qirg‘iz tili leksikasi sharqiy tarmoq tillarida bo‘lganidek, mo‘g‘ulcha

so‘zlarning ko‘pligi, aksincha, arabcha, forscha-tojikcha so‘zlarning
kamligi bilan xarakterlanadi. Oltoy tilida bu xususiyat yanada kuchliroq
namoyon bo‘ladi.


⁴ Ë.Абдурасулов. Туркий тилларнинг қиëсий-тарихий грамматикаси. - Тошкент: Фан, 2009. - Б. 88