Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти

Лисоний олам манзараси – лисоний жамоа онгида тарихан шаклланган ва тилда образлар тизими ва инсоннинг ўзини ўраб турган воқелик тўғрисидаги тасаввурлари шаклида ифодаланган, воқеликнинг концептлашиш усули ва тилда намоён бўлиши.
Бир-бирига яқин бўлган халқларда ҳудудий, тарихий ва маданий жиҳатдан олам манзараси типологик ўхшаш. Ёки аксинча, тил соҳибларининг ҳудудий ва маданий жиҳатдан олислиги лисоний олам манзарасининг бир қатор фарқларини келиб чиқишига замин яратади.У ёки бу лисоний манзаранинг ўзига хослиги аввало лексик ва грамматик сатҳларда кўзга ташланади. Фарқни этикет шаклларида, ижтимоий стереотиплар ва эталонларда, сўз ясовчи моделларда, синтактик сўз бирикмаларида, метафорик жараёнга жалб қилинган метафорик формула ва мавзуий гуруҳларда, образли ва коннотатив воситалар жамланмасида, эквивалентсиз лексика бирликларида кўриш мумкин. Тилдаги барча лисоний воситалар жамланмаси қандайдир қарашлар ва нуқтаи назарлар яхлит тизимини, у ёки бу халқ фалсафасининг ўзига хослигини таъминлайди. Бундай «фалсафа» воқеликнинг механик тарзда ойнада акс этиши бўлмай, балки призмада, олам намоён бўлишининг тил соҳиблари дунёқараши билан мос келишидир.⁹¹
Дунёнинг концептуал манзараси умуминсоний, миллий ва хусусий таъсирга эгадир. Тилда дунё манзарасининг инъикоси акс этади ва унинг замирида инсон эҳтиёжи ётади. инсон шарҳланмайдиган ҳолат ва ақлий фаолияти, ўзининг ҳис-туйғуларини тил билан ифодалайди. Оламнинг лисоний манзараси замонавий тилшуносликда етакчилик қилаётган антропоцентризм моделини ўзида мужассамлаштиради.
Савол ва топшириқлар:
1. Олам манзараси ҳақида тушунча беринг.
2. Концептосфера терминини изоҳланг.
3. Концептосфера ва менталитет тушунчаларини қандай изоҳлайсиз?
3. Шахс ва гуруҳ менталитети деганда нимани тушунасиз?
4.«Оламнинг когнитив манзараси», «лисоний олам манзараси» тушунчаларини изоҳлаб беринг.

10-мавзу
Концепт, сўз ва маъно
Режа:
1. Концепт ва сўз.
2. Концепт ва маъно.
Концепт ва сўз
Концепт ўз моҳиятига кўра маъно, тушунча кабиларни англатиб,инсон онги билан чамбарчас боғлиқ бўлади.У тил соҳиби мансуб бўлган миллий-маънавий қадриятларни ифодаловчи ментал бирликлар атамаси сифатида қўлланилади ва ўз семантик доирасида инсоннинг фикрлаши ва нутқий ҳаракатлари билан боғлиқ маълумотларни қамраб олади.Концептнинг атама сифатида турли тушунчалар мундарижасини номлаши ва фикр ифодалашга ёрдам бериши унинг сўз билан боғлиқлигини кўрсатади. Концепт – лисоний бирликлар (масалан, сўз, гап, матн кабилар) орқали юзага чиқувчи фикрлаш жараёни, ҳодисаси, тафаккур бирлиги бўлиб, бу инсон билиш жараёнининг натижасидир.Тилшуносликда бундан ташқари суперконцепт ва макроконцепт атамаси ҳам қўлланилади.