Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

3
4.
к е ч а -к ун д уз
24соат
59
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

К2 таркибвдаги «кеча-кундуз», «24 соат» семаси муҳим аҳамият 
касб этган. Кун 3 сем ем аси н и н г сем алари қуйидагичадир: 
«калевдарь санаси», «24 соат», «ой ёки ҳафта санаси».
кун 2
1. 
сутка
2. кеча-кундуз 
3.24 соат
4.
♦ кеча-кундуз
♦ 24соат
к у н 3
календарь сана
Кун 4 сем ем аси қун 2 сем ем асидан м аъ но кенгай и ш и
асосида ҳосил бўлиб, бу ҳолатда кун 2 сем ем аси таркибидаги 
«сутка» (чегараланган вақт) сем аси ки ш и ум ридаги кунлар 
б и лан белгиланувчи а н и қ чегараланм аган вақг, давр, кез 
м аънолари учун ихтисослаш ган. Бу м аъно синекдоха асосида 
ш аклланган. Я ъни «кечаю кундузни» (қ и см н и ) а н и қ иф ода- 
л а ш д а н в а қ т н и н г б у н д ан к а т т а р о қ м авҳўм қ и с м л а р и н и
(бугунни) ҳам и ф одалай бош лаш га ўгилган. Уш бу м аънонинг 
ифодаланишида -лар аф ф иксининг иккиламчи умумлаштирувчи 
маъноси катта аҳамиятга эга: болалик кунларим да (вақгимда), 
таътил кунлари (вақги да) каби. Кун 4 сем ем аси н и н г сем и к
сгруктураси қуйвдагича бўлиши мумкин: «вақг», «инсон умри». 
С ем ем анинг таъриф и: и нсон умридаги м уайян вақг, давр, кез.
кун 2 
кун 4
1. сутка 
вақг
2.24 соат 
--------------------------- ►
а н и қ чегараланмаган
3. кеча-кундуз
4. 
инсон умри
Кун 5 семемаси кун 4 сем ем асвдан синекдоха, аниқроғи 
қисм оркдли бутунни номлаш асосида ҳосил бўлган. Бувда «инсон 
ум рининг муайян вақги» маъносидан «инсон умри» маъноси 
ҳосил қилинган. Бу ҳолатга кун 4 семемасидаги «инсон умри» 
асос бўлган ва «вақг» семаси ташлаб юборилган. Кун 5 семемаси 
инсон умри, х,аёт, тирикчилик маъносини ифодалайди.
60
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

к у н 4
кун 5
1. вақг
2. аниқченараланм аган
3. инсон умри ----------------------- ►
инсон
4.
умр
К ўриниб турибдики, қуёш маъносидаги кун I лексем аси 
асосида «сутканинг ёруғ қисми» м аъноли кун 1 сем ем аси 
шакштанган ва бу икки семема полисеманик муносабатда бўлган. 
Уш бу «су тк ан и н г ёруғ қи см и » м аъ н о л и кун 1 сем ем аси
кейинчалик ўзидаги «вақг» семаси асосида тараққий этиб борган. 
Кун 1, кун 2, кун 3, кун ф, кун 5 сем ем аларида вақг белгиси 
бор бўлиб, у «сутка қисми», «сутка», «кеча-кундуз», «24 соат», 
«инсон умри», «умр» сем алари таркиби да субсема сиф атида 
мавжудцир. С ем ан ти к тараққиёт «вақт» архисемаси асосида 
ривожланиб кетиб, тараққиёт занж ирининг дастлабки элементи, 
яъни «қуёш» маъносидаги тўнғич бош маъно ва кейинги 
элем ентлари — ҳосила маънолар орасида сем антик боғликдик 
хиралаш иб, сем ан ти к м оти ваци я унутила бош ланган: кун 
(қуёш) - кун (и н сон умри). Ш у тар и қа қуёш маъносидаги кун 
лексем аси ва вақг сем антикали кун сем емалари ўртасидаги 
муносабат ом оним ияга қадар етиб боради дейиш мумкин.