Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

Н азорат учун савол ва топшириқлар
1. Полисемемлексеманингсемантикструктураси нималардан 
иборат бўлапи?
2. Полисемем лексемадаги маънолараро муносабатлар ҳақида 
гапиринг.
3. Полисемем лексемадаги маънолараро муносабат турларини 
айтинг.
4. Ўхшашликка асосланган боғланишлар ва унингтурларини 
туш унтиринг.
5. Ўзаро алокддорлик асосцдаги боғланишпар ва унингтурларини 
тушунтиринг.
6. Полисемиядан омонимияга кддар етиб борган маънотарақ- 
қиётига мисол келтиринг.
61
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

13-§. Полисемиянинг турлари
П олисем и я 2 белги бўйича гуруҳланади:
1) ҳосила маъноларнинг бош маъно билан муносабатига кўра;
2) м аъ н оларн и н г о п п о зи ц и яси га кўра.
Ҳ о с и л а м аъ н о л ар н и н г б о ш м аъно б и лан м уносабатига 
кўра ти л ш у н о сл и к д а п о л и с е м и я н и н г 3 та тури аж ратилади: 
радиаль, занж ирсим он, радиал-занж ирсим он.
Радиал полисемияда барча ҳосила маънолар бош маъно билан 
бевосита б о гл и қ бўлади. У н и н г схем аси ай л ан а радиусига 
ўхшашлиги учун радиал полисемия деб юритилади.
Ўзбек тилидаги қулоқ лексемаси кўп маъноли бўлиб, унинг 
ҳосила маънолари бош маънодан бевосита келиб чиққан. Қулоқ 
лексем асининг бош маъноси «эш итиш органи ва унинг таш қи 
қисми»ни ифодалайди ва бу маънони қулоқ 1 деб белгилаб оламиз. 
Кулоқ лексемасининг 4 та ҳосила маъноларини ажратиш мумкин: 
Қулоқ 2 - баъзи нарсаларнинг ушлаш, илиб қўйиш ёки 
маҳкамлаш учун хизмат қиладиган қисми: қозоннинг қулоғи, 
челакнинг қулоги;
Қулоқ 3 - бош ки йи м ларни н г қулоқларни ва и якн и ёпиб, 
и с и т и б ту ти ш учун т у ш и р и б қ ў й и л а д и г а н узун қ и см и : 
тел п акн и н г кулоғи ш ап кан и н г қулоғи;
62
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Қ ул о қ4 — баъзи механизм ва мусиқа асбобларининг бураб 
иш га туш и ри ш ёки созлаш учун хизм ат қиладиган қисм и: 
дуторн и нг қулоғи, р ад и о н и н г қулоғи;
Қулоқ 5 — ўси м ли кн и н г барг ёки ниҳол ёзадиган ери; 
дастлабки ниҳолча, баргча: ғўза қулоқ кўрсатди.
Қ улоқ л е к с е м а с и н и н г уш бу б ар ч а ҳосила м аъ н о л ар и
«эш итиш органи ва у н ин г таш қи қисм и»ни ифодаловчи бош 
маъно — қулоқ 1 семемасидан метафора усули асосида бевосита 
ҳосил бўлган.
М .М и ртож и ев эса бу хилдаги боғланиш ни елпиғичсим он 
боғланиш деб юритади:
Занжирсимон пописемияда ҳосила маънапар бирин-кетинлик 
билан боғланиш ҳосил қилади ва боғланишнинг схемаси занжирга 
ўхшайди. Бунда бош маъно ўзидан кейинги ҳосила маъно билан 
бевосита, қолган ҳосила маънолар билан билвосита боғланади. 
П олисемиянинг мазкур турида тўнғич бош маъно, нисбий маъно 
кабиларни ажратиш мумкин бўлади. Бундай боғланишга баҳор 
лексем асидаги м аъноларнинг тар аққи ёти н и мисол 
қилиб 
кўрсатиш мумкин. Баҳорлексем асининг «қишдан кейин, ёздан 
олдин келадиган табиатнинг гуллаши билан боғлиқ йил фасли 
(баҳор келди)» бош м аъносидан метоф ора асосида «инсон 
умрининг болалик ва ўрта ёш орасидаги яш наган даври; ёш лик 
(умр баҳори)» ҳосила маъноси келиб чиқкдн. Мазкур ҳосила маъно 
ҳам яна бошқа ҳосила маъно «умрнинг бир йили, ёш (ўн саккиз 
баҳорим)» маъноси ш аклланиш ига асос бўлган. Бунда биринчи
63
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ҳосила маъно иккинчи ҳосила маъно учун нисбий бош маъно 
ҳисобланади:
Радиал-занж ирсим он полисемияда эса битта полисемем 
лексема маънолари ўзаро ҳам радиал, ҳам занжирсимон боғланаци. 
Я ъни бир лексема маънолари ўртасида ю қоридаги ҳар иккала 
боғланиш усули ҳам аралаш ҳолда амалда бўлади. Ўзбек тилида 
тил лексем аси полисемем бўлиб, унинг маънолари радиал- 
занж ирсимон боғланган1:
Бунда тил 1 — оғиз бўшлиғида жойлашган таъм-маза билиш, 
киш иларда эса бундан ташкдри нутқтовушларини ҳосил қилиш 
учун хизмат қиладиган аъзо: тилини куйдирмоқ;
тил 2 — и нсон н ин г сўзлаш, гапириш қобилияти; сўзлашув: 
ти лин и тийм оқ;
тил 3 - ф икр ифодалаш ва ўзаро алоқа қуроли бўлиб хизмат 
қиладиган товушлар, сўзлар ва грамматик воситалар системаси: 
она тили
ти л 4 — н у тқ н и н г ўзи га хос ху су си ятл ар и ва и ф о д а
воситалари билан аж ралиб турадиган б и р т у р и ; услуб, стиль: 
сўзлаш ув тили;
ти л 5 — керакли м аълум от оли ш учун о л и н ган ҳарбий 
асир: «тил»ни қўлгатуш и рм оқ;
ти л 6 — асбоб, м еханизм ва шу к аб и л ар н и н г о си л и б , 
қим ирлаб турадиган қисми: со атн и н гти л и .