Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

Н азорат у ч у н савол в а т опш ирицлар
1. П олисем ия қандай ҳодиса?
2. П о л и с е м и я н и вуж удга келти рувчи а с о с и й о м и л л ар
ним алардан иборат?
3. Т илдаги теж ам к о р л и к п р и н ц и п и ва ун и н г п олисем и яга 
таъсири ҳақида гапиринг.
4. П о л и с е м и я д аг и ш а к л в а м азм у н н о м у га н о си б л и г и н и
туш унтиринг.
5. П олисемияни инвариант-ш риангаилик нуқгаи назаридан
туш унтириб беринг.
12-§. П олисем ем лексем ада маънолараро м уносабатлар
Полисемем лексеманинг семантик сгруктураси у ифодалаган 
м аънолар ш уларнинг м уносабатидан иборат бўлади. Ҳ ар бир 
м аъно ў зи ни н г мустақил сем ан ти к структурасига эга бўлиш и 
билан бирга, лексема таркибидаги бош қа сем емалар билан ҳам 
муайян муносабатлар ҳосил қилади.
Полисемем лексемалар таркибидаги маънолараро муносабатлар 
типик, қайтарилувчи, бир-бирига ўхшаш бўлади. М асалан,
54
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

баҳор 1: қиш дан кейин ёздан олдин келувчи ф асл — баҳор 
2: у м р н и н г яш н аган даври ;
ёз 1: й илн и нг баҳор ва куз ўртасидаги и сси қ ф асли — ёз 2: 
у м рн и нг э н г яхш и даври;
к у з 1: ёз ва қ й ш о р а си д а ги х азо н р ез ф ас л — куз 2: 
у м р н и н г охирги кунлари.
Ёки:
Б ел 1: гавд ан и н г к ў к р ак қ а ф а си б и лан бўкса ўртасидаги 
эн г к и ч и к хипча қи см и — бел 2: бирор нарсани н г ўрта қисми;
Бош 1: т а н а н и н г б ў й и н д ан ю қ о р и ги , о л д и н ги қи см и — 
бош 2: т и к н ар с а л а р н и н г те п а қ и см и .
П о л и с е м е м л е к с е м а д а м а ъ н о л а р м у н о с а б а т и т и п и к , 
қайтарилувчи бўлганлиги сабабли уларни гуруҳпаш мумкин. 
Полисемем лексема струкгурасидаги маънолар боғланиш ининг 2 
та асосий тури мавжуд: ўхшашликка кўра ва алокдцорликка кўра.
Ў хш аш ликнинг турига қараб ҳар бир тилда ўзига хос бир 
кднча боғланиш қолиплари мавжуд. Ўзбек тилида ўхш аш ликка 
а с о с л а н г а н б о ғ л а н и ш л а р н и м е т а ф о р а ва в а з и ф а д о ш л и к
асосидаги кўчириш лар таш кил қилади. Б и рор предмет, нарса, 
ҳаракат н о м и б ош қа предм ет, белги, ҳаракатга ўхш аш лик 
асосида ном қилиб кўчирилиши метафорик кўчирилиш дейилади 
ва м аънолар ш у асосда боғланади. М асалан, ўзбек тилида 
м етаф орикўхш аш ликка асосланган боғланиш қолип-ларининг 
айримлари қуйидагилардир:
— маъноларнинг ш аклий ўхшашлиги асосидаги богланиши: 
бурун (одам нинг бурни) — бурун (ч о й н акн и н г бурни);
— ж ойлаш ган ўрнидаги ўхш аш лик асосида боғланиш : бош 
(о д а м н и н г бош и) - бош (т и к н ар с а л а р н и н г теп а қ и см и )
— б ел ги л ар н и н г ўхш аш лиги асо си д а боғлани ш : т ез (тез 
ю р м о қ) — т ез (тез од ам ), нордон (н орд он олча) — нордон 
(н о р д о н гаплар).
В ази ф ад о ш л и к асо си д а к ў ч и р и л и ш д а б и р п р ед м етн и н г 
ном и бош қасига бажарадиган вазифасидаги ўхш аш лик асосида 
кўчирилади ва шу тариқа м аънолар ўзаро боғланади. М асалан, 
ў қ  (н а й за н и н г ўқи) — ў қ  (м и л т и қ н и н г ў қ и ), сиёҳ (ёзи ш учун
55
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

иш латиладиган қора рангли сую қлик) — сиёҳ (рангидан қатъи 
назар ёзиш учун иш латиладиган сую қпик).
Баъзан кўчириш ҳам таш қ и , ҳам вазиф адаги ўхш аш ликка 
асослан ад и: тиш (о д а м н и н г т и ш и ) — тиш (а р р а н и н г т и ш и ), 
қанот  (қуш ни н г қаноти ) — қанот  (сам олётнинг қаноти ), оёқ 
(о д ам н и н г оёғи) — оёқ (с то л н и н г оёғи).
П олисем ем л ек с е м а тар к и б и д аги м аъ н о л ар н и н г ўзаро 
ало қ ад о р л и к асоси даги б о ғл ан и ш и м етон им ия ва син екдоха 
асосида ю қ е бўлади. Б и р предм етнинг номи бош қа предметга 
ўзаро алоқадорлик асосида кўчирилиш и