Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

«Вмсшая школа», 1989. —С.197.
2
 Бу ҳақда қаранг: Плотников Б.А. Основм семасиологии. —Минск, 1984, 
—С.97.
52
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

«эмик» бирликлар сирасинингаъзоларидан бири бўлиб, у муайян 
умумийлик сифатида турлича кўринишларда юзага чикдди. Бундай 
тажазлилар, яъни хусусийликлар семеманинг вариантларидир. 
Соддароқ қилиб айтганда, полисемем лексема таркибида битта 
умумий инвариант лексик маъно — семема мавжуд бўлади. У, асосан, 
бош маънога тенг бўлади. Мазкур семема асосида шаклланадиган 
барча (иккиламчи) ҳосила, кўчма маънолар ушбу инвариант 
семеманингтурли кўринишлари - вариаьггларидир. Бундай хусусий 
кўринишлар, вариантлар агшосемлар (ҳосила маънолар) деб аталади. 
Аллосемларнинг ҳар бири ўз мустақил семем структурасига эга 
эмас. Улар лексеманинг ягона семемасидаги муайян семаларнинг 
сараланган йиғиндисидир. Масалан, ўзбек тилида ёнм оқлексе- 
масининг 10 та маъноси бўлиб, бош маъноси «ўг олмоқ, ўгда 
куймоқ»дир. Қолган тўққизта аллосемлар, вариантлар (ҳосила 
маънолар) учун у умумийдир, ёки аллосемлар (ҳосила маънолар) 
унинг кўриниши, вариантларидир. «Ёнмоқ» лексемасининг ягона 
инварианг семемаси таркибидаги семаларнинг ўрни ва мақомининг 
ўзгариши натижасида аллосемлар ҳосил бўлади.
Аслида, мазкур ёндашув ва анъанавий тарздаги кўп маъноли 
л ексем ан и н г барча узуал ҳосила м аъ н о л ар и н и н г сем ем а деб 
ю ритилиш и бир ҳодисага турли нуқгаи назарлардан қараш дан 
келиб чиқдди.
Л ексем ан ин г ҳар бир узуал ҳосила маъносини сем ем а деб 
ҳисоблаш нинг асосий сабабларидан бири ҳар бир ҳосила маъно 
бош маънодан ф аркди, ўзига хос парадигматик ва синтагматик 
муносабатлар ҳосил қила олади. Л екин бунда шакл ва мазмун 
номутаносиблиги (бир номемага бирдан орти қсем ем ан ин г мос 
келиш и) кузатилади. Бу эса тилда мавжуд ҳодиса, уни бош қа 
лисоний ҳодисаларда ҳам кузатиш мумкин.
П олисем ем лексем а ва у н и н г м аъноларига и нвари ан т- 
вариант нуқгаи назаридан ёндаш илганда эса, шакл ва мазмун 
мутаносиблиги сақпанади. Семантик структурадаги маънолараро 
(вариантлараро) муносабатларга алоҳида эътибор қаратилади. 
Л екин бунда ҳар бир вариантнинг ўзига хос парадигма ва 
контекст ҳосил қилиш и назарда тутилиш и лозим . И нвариант
53
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

сем ем ан ин г ҳар бир к ў р и н и ш и н и (узуал ва нутқий) унинг 
вариан тлари деб о л и н са, бу ҳолда унинг узуал ва нутқий 
вариантларини кдтьий чегаралаш керак бўлади.
П о л и сем ем л ек с е м а и ф од алаётган узуал х.осила м аъ н о - 
ларн и н г парадигм атик ва синтагм атик муносабатларга ки риш а 
олиш и м к о н и я т и н и н г б и р -б и р и д ан ф ар қл и эк а н л и ги уларни 
алоҳида маъно сиф атида ўрган и ш н и тақозо қилади.
Ҳ озирги кунда полисем ем лексем а англатаётган м аъно- 
л ар н и н г (сем ем а, с е м а н ти к вариан г) л и со н и й ёк и н утқий
эк ан ли ги н и и м кон и борича тўғри ва а н и қ а ж р ат и ш муҳимдир. 
Узуал ва нутқий м аъноларн и аж ратиш нинг а н и қ ом иллари 
хусусида б и р хи лли ка к ел и ш и ш лозим . Зеро, турли луғат, 
т и л ш у н о с л и к к а о и д д а р с л и к в а а д а б и ё т л а р д а а й н и б и р
лексеманинг маънолари турлича берилиш и кузатилмоқда.