Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

метонимия 
дейилади. 
Ў збек ти лида м ето н и м и я асоси даги м аъ нолараро б о ғл ан и ш
қолипларининг айрим лари қуйидагилардир:
— предм ет ва шу предм етдаги б ош қа би р предм ет: бош 
(к и ш и о р га н и зм и н и н г б ў й и н д ан ю қори қи см и ) — бош (м и я, 
боши оғрим оқ);
— предмет ва шу предметдан ҳосил бўладиган предмет: чой 
(ўсимликнинг тури) — чой (шу ўсимлик баргидан тайёрланадиган 
ичимлик), қаҳва (ўсимликтури) — қаҳва (ш у ўсимлик мевасидан 
тайёрланадиган ичим лик), т ил (нутқаъзоси) — тил (нугқ);
— белги ва шу белги мавжуд предмет: кўк (ранг) - кўк (кўкат), 
кир («ифлос») — кир (ифлосланган ёки ювилган кийим-кечак);
— предм ет ва шу предм ет асосидаги ўлчов бирлиги: кун 
(қуёш ) — кун (ку н н и н г ёруғ қ и см и ), ой (осм он ж и см и ) — ой 
(й и л н и н г ўн иккидан бир қисм и).
Б и р п р ед м етн и н г н о м и н и б ош қаси га қисм б и лан бутун 
м уносабати асосида кўчири ли ш и
синекдоха 
дейилади. Бунда 
и к к и хил м аъ н ови й б о ғл ан и ш кузатилади:
Бутун ва бутун тарки б и д аги қисм муносабати: қўл (бутун)
— қўл (қисм — «бармоқ»: Беш қўл баробар эмас); панж а (бутун)
— панжа (қисм — «бармоқпар»: Бешта панжасини оғзига тиқади).
Қисм ва у шакллантирадиган бугун муносабати: тирноқ (қпсм)
— тирноқ (бутун - «бола»: у тирноққа зор эди); туёқ (қисм) — 
туёқ (бутун — «уй ҳайвони»: т уёқлар сони кўпайиб бормоқда), 
эшик (қисм) - эшик (бугун - «ҳовли»: эшигимда ж уда кўп 
одамлар ишлаган).
56
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Юқоридаги маънолараро мунсюабатлар тилшуносликда ном 
кўчиш и, маъно кўчиш и, л ек си к м аънон и н г кўчиш усуллари, 
полисем иянинг ли сон и й м отивлаш иш га кўра турлари деб ҳам 
тадқиқ қилинади. Д иққат қилинса, маъноларарю муносабатлар 
асосида бир нарса н ом ининг ўзаро боғлиқлик асосида иккинчи 
бир нарсага кўчиши ётганлигини сезиш крйин эмас. Маънолараро 
муносабатлар ёки кўчиришлар полисемиянинг тури эмас, балки 
п о лисем и яни н г турли кўри ни ш лари ни вужудга келтирувчи 
асосий сабаб ва омиллардандир.
Кўп м аъноли лексем адаги м аъ нолараро муносабатлар, 
асосан, семемадаги айнан, интеграл сема асосида амалга ошади. 
М асалан,
бош 1
ти р и к мавжудот
аъзо
бўйиндан юқорцда
ж о й л аш ган
П олисем антиклексем ада маънолараро м уносабатнингяна 
б и р к ў р и н и ш и м а в ж у д к и , у н д а б и р и н ч и м а ъ н о д а сем а 
мақомидаги белги асосида иккинчи семема шаклланади. Яъни, 
бош маънодаги сема ҳосила маънода семема бўлиб шаклланади. 
М асалан, муз лексем аси н ин г бош маъноси «сувнинг совуқ, 
қотган ҳолати». М азкур маънодаги «совуқ» сем аси метонимия 
асосида (совуқ белгисига эга предмет ва со ву қ белгиси) муз 
лексем асининг «совуқ» ҳосила маъносини юзага чиқармоқда: 
оёғим дан м уз ўт ди. Бу каби с ем а-сем ем а боғлиқлигидаги 
м а ъ н о л а р д а с е м а н т и к я қ и н л и к кучли б ў л и б , у с ем ал а р
даражасидан семема даражасига кўгарилган.
П олисемантик лексемада маънолараро муносабатларнинг 
натижаси ўлароқомонимия ҳосил бўлиши маьлум. Ҳозирги пайтда 
полисемантик лексема англатаётган маънолар ва полисемия асосида 
ҳосил бўлган омонимларнинг ажратилиши муаммоли масалалардан 
биридир. Ушбу икки ҳодисани ажратишда, яъни полисемиянинг
бош 2
узун нарсалар 
қисми
ю қ о р и д а ж о й л а ш г а н
57
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

омонимияга ўтганини аниқлаш да таяниш мумкин бўлган ан и қ
принцип мавжуд эмас. Ҳатго бош қа-бош қа сўз туркумларига 
мансублик ҳам ажратувчи омил бўла олмайди. Зеро, ўзбек тилидаги 
бош лексемасининг сем антик структураси ҳам от, ҳам сиф ат сўз 
туркумига мансуб маъноларни биряаштира олади.
Бош лексем аси таркибидаги от сўз туркумига оид айрим
маънолар:
— Тананинг бўйиндан юқориги, олдинги қисми: бош косаси;
— А қл, ҳуш, м ия. Бош билан иш қилм оқ.
— Б о ш л и қ , раҳбар. Э лга бош бўлмоқ.
— О дам , ки ш и . Бир бошга бир ўлим .
Бош лексем аси иф одалаётган сиф ат сўз туркумига оид 
маънолар:
— Л аю зи м , мансаб жиҳатдан катга, юқори турувчи. Бош вран.
— У лкан, катта, асосий. Бош соврин.
— Э н г муҳим, асо си й , етакчи. Бош сабаб.
— Э н г олдин ги , б и рин чи . Бош бола.
Полисемия ва полисемия асосида ҳосил бўлган омонимларни 
фарқлашда ички семантик боғлиқликнинг, яьни мотивациянинг 
унутилганлигига, хиралашганлигига асосланиш керак бўлади.
Қ уйида кўп м аъноли бўлган кун лексем аси н и н г м аъно 
тараққиётини ўрганиб чиқдйлик. Кун лексем асининг сем антик 
структурасида 5 та сем ем аларни аж ратиш мумкин: