Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

ФАН ФАЛСАФАСИ – фанни билиш фаолияти сифатида ўрганувчи фалсафа фанининг соҳаси ҳисобланади.Фан фалсафасининг предметини илмий билишнинг умумий қонуниятлари ва тенденциялари ( интилишлари) ташкил этади.
Ф.ф.да илмий билишга тарихий ривожланиш давомида илмий билимларни яратилиши ва ижтимоий – маданий ўзгариб борувчи шароитларда ўзига хос фаолият сифатида ёндошилади.
Ф.ф.да илмий изланиш, «кашфиёт алгоритми», илмий билимнинг динамикаси тадқиқот фаолиятининг услублари каби муаммолар тадқик этилади. Фан фалсафасининг бошқа фанлардан фарқи – у инсон интеллекти ёрдамида ҳақиқатга эршиш имкониятларини излашдир. Бошқа фанларнинг мақсади эса ҳақиқатни излашдир.
Ф.ф. алоҳида йўналиш сифатида илк бора У. Уэвелл ва Ж.С. Милль, О.Конт, Г.Спенсер, Ж.Гершел асарларида ўз ифодасини топди ва XIX асрда алоҳида йўналиш сифатида вужудга кела бошлади. Бунга сабаб ХIХ асрнинг ўрталарида фанинг ўз моҳиятини англаши кескин суръатда ошди. Чунки XIX асрда фан билан шуғулланувчи кишилар пайдо бўлди. Университетлар, саноат корхоналарда илмий лабараториялар ва тадқиқот марказлари пайдо бўла бошлади. Ана шундай ижтимоий муҳитда илмий изланишлар, унинг тарихи, илмий билимни жамиятдаги аҳамияти ўрганила бошланди. Олдин ҳам файласуфлар фан тўғрисида изланишлар олиб борганлар, аммо бу изланишлар умуман инсон тафаккурининг моҳияти, унинг кўринишларидан бири бўлган – илмий билиш тўғрисида эди.
Турли билиш ва ижтимоий-маданий шароитларда жорий бўладиган илмий билишнинг тартиблари ва асосларини танқидий баҳолаш вазифаси хам муҳим аҳамиятга айланди. Илмий билишнинг ўзига хос бир қатор системаини ёритиб беришга имкон берувчи математик мантиқнинг биринчи системалари пайдо бўла бошлади. Фан фалсафаси тараққиётининг иккита асосий вектори аниқлаб олинди. Унинг ривожланишини биринчи босқичида (XIX-асрнинг иккинчи ярми) авваламбор устунлигига кўра, амалий билишнинг психологик ва индуктив мантиқий жараёнлари тадқиқотлари билан боғлиқ бўлган муаммолари диққат марказида бўлди.
XX-аср бошлари ва унинг 30-йслларига келиб қуйидагилар ф.ф.нинг диққат марказида бўлди: а) илмий билишнинг умумилмий ғояси ва унга боғлиқ дунёни тўлиқ илмий манзарасини тузиш, детермиминизм тушунчасини таҳлил қилиш, сабабият, динамик ва статистик қонуниятларнинг ўзаро муносабати, замон ва макон муаммолари вазифалари ва б. шу кабилар, б) илмий тадқиқотларнинг таркибий тавсифлари – анализ ва синтез, индукция ва дедукция, логика ва интуиция, кашфиёт ва далил, назариялар ва далилларнинг ўзаро муносабати, в) чегараланиш муаммоси – фан ва метафизиканинг, математика ва табиий фанларнинг, ижтимоий гуманитар ва табиий-илмий билимларнинг ўзаро муносабати.
Ф.ф. ривожланишининг иккинчи босқичини мазмуни (XX-асрнинг 30-й.лари) асосан асрлар чегарасида фан негизларида юз бераётган инқилобий жараёнларни тушуниш орқали аниқланарди (Мах, М.Планк, Пуанкаре, Дюэм, Эйнштейн, Н.Бор). Бу ерда таҳлилнинг асосий доираси фаннинг сермазмун негизи бўлиб қолади. Таҳлил объекти сифатида белгилаш мумкин бўлган (XX-асрнинг 60-й.лари) фан фалсафаси тараққиётининг учинчи даврида классик неопозитивизм асос солган фан тилидаги таҳлил дастури хукмрон бўлди (Вена тўгараги ва Берлин гуруҳи, Шлик, Карнап, Рейхенбах, Гемпель). Ф.ф.нинг худди шу даврига Поппернинг илмий тадқиқотларини мантиқий концепциясини киритиш мумкин. Неопозитивизм фан фалсафаси ўзининг фан тилидаги «сохта илмий» даъволарни йўқ қилишда ва физика фани тили негизида бир шаклга келтирилган фаннинг юзага келишига имкон яратишда кўрди.
Ф.ф. ривожланишида ҳозирги замон постпозитив босқичи билишнинг ижтимоий маданий детерменанти (аниқловчиси) шиддат билан ўсиб келаётган қизиқиш ва илмнинг тарихий динамикага муносабати билан боғланган.Натижада, нафақат мантиқий имкониятларга, балки умуман билиш жараёнининг тартиб қоидаларида нисбатан ишончсизлик юзага келди. 70-й.ларга келиб ф.ф.да илмий билиш фаолияти қоидалари релятивлик ғояси ҳукмрон бўлди (Полани, Тулмин, Н.Хансон, Кун, Лакатос, Агасси, Фейерабенд ва б. тадқиқотчиларнинг дунёқарашлари фан фалсафасида тарихий мактаблар ёки танқидий рационализмнинг услубий концепциялари билан ўзаро муносабатда боғланган бўлиши мумкин).
Фан фалсафасиининг на бир муаммоларидан бири фанни эмпирик асослаш муаммосидир, яъни фанни соф эмпирик билимларга асосланиб барпо этиш мумкинми, назарий терминларни – эмпиризмга олиб келиш мукинми, уларнинг онтологик ва инструментал маъноси, тажрибанинг назария билан мустаҳкамланиши; билимни асосланиши – верификация, амалларнинг таҳлили, дедуктив- номологик тушунтириш, тасдиқлаш, фальсификация. 60- й.лардан бошлаб парадигма, илмий- текшириш дастур каби тушунчалар тахлил қилинади. Методологик таҳлил эса илмий билимнинг структура муаммоларидан билимни ўсиш муаммоси, фан ривожини тушунтирадиган кумулятив ва эволюцион моделлар ўртасидаги баҳс мавзусига айланди. Илмий инилоблар моҳиятини тушунтириш учун умумий ўлчови йўқ тушунча киритилди. Илмий рационаллик тушунчаси янгича маъно касб этди.
Фан ва рационалликнинг ўзга шакллари хақида, илмий билишнинг ижтимоий детерминацияси, фаннинг жамият ривожи сифатида кўрилиши ва шунга ўхшашлар ҳақида муаммо кўтарилади. Ўзига хос долзарбликни фанни гуманитаризациялаш жараёнлари билан боғлиқ бўлган муаммоларни қўлга киритди. Бунинг натижасида ижтимоий –гуманитар фанларда ҳам фалсафий – методологик таҳлил қўлланила бошланди. Ф.ф. ижтимоий – гуманитар билимларнинг (социология, психология, лингвистик, ижтимоий антропология, маданиятшунослик) методлари ва натижаларига кириб борди.