Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

Адабиѐтлар: 
1.Каримов И. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. – Тошкент: 
―Ўзбекистон‖, 2011. – Б 12 -13. 
2.Сулаймонов И. Ҳаракатда баракат ѐки бозор иқтисодиѐти шароитида меҳнат 
ресурсларининг бандлиги // ―Иқтисодиѐт ва ҳисобот‖, №3, 1993. – Б. 45. 
3.Ўзбекистон Марказий давлат архиви, М-37-фонд, 2-рўйхат, 74- иш, 163-варақ. 
4.Жўрабеков И . Янги Ўзбекистон-янги қадамлар. – Тошкент: ―Ўзбекистон‖, 1994 . – Б. 
52. 
5.Иминов О. Замон талаби ѐки деҳқончиликда моддий-техника базасининг яратилиши 
хусусида // ―Иқтисод ва ҳисобот‖, №4, 1993. – Б.55. 
5.Жўрабеков И . Янги Ўзбекистон-янги қадамлар. –Тошкент: ―Ўзбекистон‖, 1994 й. – 
Б.52 
6.Дала тадқиқоти: Урганч тумани, Ю. Дўрман қишлоғи, Анжирчи маҳалласи: 2018 йил. 
7.Набиев Э. Томорқанинг аҳамияти // ―Иқтисодва хисобот‖. № 1-2, 1993. – Б. 65 
8.Ғуломов С, Ҳамдамов Қ. Қишлоқ хўжалик ҳусусияти ва ер солиғи // ― Иқтисод ва 
ҳисобот‖. №8, 1993. – Б. 21. 
9.Ўзбекистон тарихи. Илмий муҳаррир Р. Муртазаева. – Тошкент: ―Янги аср авлоди‖, 
2003. – Б. 590 
10.Ўзбекистон Республикаси йиллик статаистик тўплами. – Тошкент: 2005- Б. 282. 
 

---

227 
ANUSHTEGINIYLAR DAVRIDA TANGA ZARB QILISH MARKAZLARI 
 
Ismoilov Sh.Z., Xorazm Ma‟mun akademiyasi 
 tayanch doktoranti, [e-mail]  
XII-XIII asr Xorazmshohlar davlatining pul muomilasi tarixi hali tadqiq qilinmagan 
hodisalar va ochilmagan sirlarga to‘la. Anushteginiylar sulolasi Xorazmda o‘z hukmronligini 
o‘rnatgach, ketma-ket olib borilgan muvaffaqiyatli urushlar natijasida juda ulkan hududlarni 
egallab olinadi. Bunday katta siyosiy g‘alabalar asosida esa, mustahkam iqtisodiyot bo‘lmasligi 
mumkin emas edi. Anushteginiylar Xorazmda hokimyatni egallab olishgach, tanga-pul tizimi 
tubdan o‘zgartirishmadi. Biroq, oldindan mavjud bo‘lgan pul tizimiga o‘z an‘analariga mos 
ravishda ba‘zi o‘zgartirishlar kiritishdi. Fors ko‘rfazidan Dashti Qipchoq dashtlarigacha, 
Tyanshan tog‘laridan Ozarbayjon va Kichik Osiyogacha bo‘lgan ulkan imperiya hududida bir 
nechta yirik shaharlarda tanga-pul zarb qilish markazlari bo‘lganligi tabiiy hol. Ularni aniqlash 
esa, Anushteginiylar davlati tarixini o‘rganishning dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi. 
Tarixiy manbalarda xorazmshohlar nomiga tanga zarb etilgan barcha shaharlar 
koʻrsatilmagan. Аmmo, topilgan tangalarning oʻzidagi yozuvlardan kelib chiqib, quyidagi 
shaharlarda xorazmshohlar nomiga tangalar zarb qilinganini bilib olamiz: Movarounnahr 
hududida- Samarqand, Buxoro, Barob (Farob, Oʻtror), Xoʻjand (Oʻzgand), Termiz, 
Chagʻoniyon, Vaxshda, saljuqlar va gʻuriylarning viloyatlarida - Balx, Bomiyon, Gʻaznon, 
Gʻoʻr, Guruzuvon, Zamindovar, Yovmur, Qunduz, Marv, Niso, Nishopur, Peshovar, Tolaqon, 
Farvoon (Parvon) Shofurkon va boshqa hammasi boʻlib, 30 ga yaqin viloyat shaharlarida 
xorazmshohlar nomiga tangalar zarb etilgan [З.Буниятов. 70]. Аyniqsa, Takashning oʻgʻli 
Аlouddin Muhammad davrida bunday tangalarning jugʻrofiy hududlari kengaygan. Sulton 
Jaloliddin 623 (1226) yilda Tiflis hamda Sharqiy Gurjistonni fath etganida, bu yerlarda oʻz 
nomidan tangalar zarb eta boshladi. Tiflis shahri olingan vaqtda malika Rusudan xazinasi sulton 
Jaloliddin qoʻliga tushgach, u malika Tamar, Georgiy Lasha va Rusudan nomlariga chiqarilgan 
tangalarga oʻz nomini yozdirib, qaytadan chiqardi [Капанидзе. 68-73].
Buyuk saljuqiylar davlatida oltin dinorlar zarb qilinar edi. Gʻaznaviylar kabi, saljuqiylar 
ham oltin dinor ogʻirligini turli misqollarda chiqarar, aholi buni bilar edi. Dinorlar ogʻir, 
yengilligiga qarab, turlicha atalardi. Saljuqiylar zamonida asosiy zarbxona Nishopur (Naysabur) 
dinorlari ancha yuqori sifatli (92-98 foiz sof oltindan) edi [Ходжаниязов. 68-88]. Saljuqiylarga 
tobe boshqa baʻzi yirik shaharlarda ham yuqori sifatli dinor chiqarilardi. Qizigʻi shundaki, 
yuqori sifatli oltin dinorlar bilan sof kumush aralash oltin dinorlar birday muomalada boʻlar, 
ammo, sof dinorlar qimmatbaho mollarni olishga sarflanardi. Dirhamlar avvallari kumush va mis 
aralashmasidan tayyorlanardi, ba‘zida misning oʻzidan zarb etilar edi. Sulton Sanjar davlatining 
zaiflashgan ikkinchi davrida sifatsiz kumush va oltin suvi yugurtirilgan dinorlar va mis dirhamlar 
zarb etilgan. Gʻuriylar yuqori sifatli oltin dinorlar zarb qilar edilar. Аlouddin Muhammad ibn 
Takash gʻuriylar xazinasini qoʻlga kiritganida sof oltin dinorlar bor edi. Gʻuriylarning eng 
soʻnggi dinorlarida ham oltin 98-99 foizni tashkil etardi. Rukniddin chiqargan sof oltin dinorlar 
rukniy, Gʻiyosiddin chiqargan dinorlar gʻiyosi-gʻuriy deb atalardi [Давидович. 59-60]. 
Gʻuriylar oltin, kumush, billoniy va mis tangalar zarb qilganlar. Аlouddin Muhammad ibn 
Takashga qoraxoniylardan qolgan xazinada oltin dinorlar, kumushlangan mis dirhamlar va 
falslar bor edi. XII asrning ikkinchi yarmida kumush taxchil boʻlib qolgan vaqtlarda 

---

228 
kumushlangan mis dirhamlar qimmatini davlat majburiy belgilab qoʻygan edi. Аlouddin 
Muhammad bin Takash davrida ham shunday tangalar muomalada edi. Hijriy 610 (mil. 1213-14) 
yildan boshlab, Samarqandda Muhammad ibn Takash nomi bilan kumushlangan mis dirhamlar 
zarb etildi. 610-612 (1213- 1218) yillarda Buxoroda ham sulton Muhammad nomiga shunday 
tangalar zarb etilgan. Tilla va kumush tanga pullar muomalasida Sulton Muhammad avvaldan 
qolgan anʻanaga qarab ish tutdi. Hatto tangalarda sosoniylar davridagi toj va otliq shakli 
saqlandi. Kumushlangan mis dirhamlar ikki xil qiymatda chiqarilishi savdo ishlarida qulaylik 
tugʻdirgan edi. 1219-20 yillarda Termiz va Chagʻoniyonda ham shunday, ikki xil qimmatdagi 
tangalar zarb etilgan. Oʻsha zamonlarda ham kumushlangan mis tangalarni keragidan koʻp 
chiqarib yuborilishi inflyatsiyani - pul qadrsizlanishini keltirib chiqargan [C.Cабурова. 61-68]. 
Xorazmshoh oʻz davlatini kengaytirgan vaqtlarida avvalgi hukmdorlarni sulolalari zarb etgan 
dinor va dirhamlarni ham muomalada qoldirdi. Saqlanib qolgan xazinalardagi oltin tangalar 
tarkibi shundan dalolat beradi. Bu xazinalarda xorazmshohlarning tangalari bilan birga 
gʻuriylar, qoraxoniylar, saljuqiylar sultonlarining tangalari ham uchraydi. Yana bir qiziq 
maʻlumot: Аlouddin Muhammad davrida butun oltin tangalar bilan birga yarimta tangalar ham 
uchrashi - iqtisodiy siyosatda oltin ogʻirligi, qimmati oʻzgarib turganini koʻrsatadi. 
Moʻgʻullar istilosi davrida, tabiiyki, badavlat odamlar, hokimlar, vazirlar, tilla 
tangalardan iborat xazinalarini barcha shaharlar va qishloqlarda koʻmib yashirganlar. Moʻgʻul 
bosqinchilari yashirilgan xazinalarning koʻpchiligini topib olganlar. Аmmo, ancha-muncha 
xazinalar asrlar davomida topilmay, koʻmilganicha qolib ketgan. Bunday xazinalarning topilishi 
XII-XIII asrlarda iqtisodiy hayotni oʻrganish uchun qimmatli maʻlumotlar beradi. Baʻzi 
xazinalarda ilgari zarb etilgan oltin tangalarning moʻgʻullar davrida chiqarilgan oltin tangalar 
bilan birga topilishi - moʻgʻul hukmdorlari ham avvalgi podshohlar zarb etgan tangalarni 
bekor qilmay, muomalaga kiritganidan dalolat beradi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkin-ki, bugungi kungacha Anushteginiylar davlatida tanga 
zarb qilish markazlari bo‘yicha tadqiqotlar nihoyasiga yetkazilmagan. Hozirgacha aniqlangan 
markazlar ro‘yxati esa faqat tangalar yordamida tuzib chiqilgan bo‘lib, ular qo‘lyozma manbalar 
yoki hujjatlar yordamida izohlanmagan. Bu esa o‘z navbatida mazkur yo‘nalishdagi tadqiqot 
ishlarida dolzarb masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. 
Adabiyotlar: 
1. Давидович Е.А. Золотов денежном хозяйстве Средней Азии IX-XVII вв. – Ближный и 
Средний Восток: Товарно-денежные отношения при феодализме. – М., 1980. 
2. Давидович 
Е.А. 
Нумизматические 
материалы 
для 
хронологии 
и 
геммологиисреднеазиатскихКараханидов. – Нумизматический сборник. – М., 1957. 
3. Ходжаниязов Т. Денежноеобращение в государстве Великих Сельджуков (по 
даннымнумизматики). – Ашхабад, 1977. 
4. Капанидзе Д.Г. Грузинская нумизматика. – М., 1955. 
5. Сабурова С. Ануштагин – Хоразмшоҳлар даврида Хоразм (1097-1231 йй.). Марказий 
Осиѐни тадқиқ қилиш француз институти. – Т., 2008. 
6. Буниятов З. Государство хорезмшахов-Ануштегинидов 1097 - 1231 гг. – Баку: Элм, 
1999. 

---

229