Birinshi gruppa d-elementleri. Mıs, gu’mis h’a’m altın

Birinshi gruppa d-elementleri. Mıs, gu’mis h’a’m altın

• Reje:
• 1. Mıs, gu’mis h’a’m altınnin` da`wirlik sistemada jaylasiw orni.
• 2. Tabiyatdag’i tarqaliwi h`am aliniwi.
• 3. Fizikaliq h`a`m ximiyaliq qa’siyetleri.
• 4. Qollaniliwi.

• Малахит Cu2(OH)2CO3

• MIS

• 107Аg (51,35 %)
• ҳәм
• 109Аg (48,65 %)

• 197Аu

• 63Сu (69,1 %)
• ҳәм
• 65Сu (30,9 %),

• изотоплары

Kirisiw

• Mis tabiyiylik tarepinen qiziqarli elementler toparina kiredi. Ol ishki qishqil kletkalar protsesinde katalizator esaplanadi. Mis o’simlikler dunyasinda ulken rol o’ynaydi. Sonliqtan azg’ana mis aralaspasi ko’pshilik o’simliklerdin’ rawajlaniwinda ha’m olardin’ o’nimdarlig’inda ko’p paydasi bar, asirese mis batqaqliqlarda ha’m qumliq jaylarda osetug’in o’simlikke paydasi ko’p.

• Сu )2 )8 )18 )1
• Аg )2 )8 )18 )18)1
• Аu )2 )8 )18 )32 )18 )1

• 29

• 47

• 79

Mis, gu`mis ha`m altinnin` birikpeleri

• М а л а х и т (CuOH)2CO3
• Х а л ь к о з и н ( халькокит) Cu2S
• Х а л ь к о п и р и т CuFeS2
• Б о р н и т Cu5FeS4 ямаса 2Cu2S·CuS·FeS
• К о в е л л и н CuS.
• а р г е н т и т Аg2S
• к а л а в е р и т АuТe2

Fizikaliq qa’siyeti

• Taza mis – shozilshaq , ashiq – qizil ren’degi metal, ol issiliqti ha’m elektr togin juda jaqsi o’tkezedi.
• Qurg’aq hawada ol onsha o’zgermeydi, sebebi onin’ sirtindag’i plyonka oni oksidleniwden qorg’aydi. Biraq azg’ana ig’alliliq yamasa uglerod dioksidi tasirinde misdin’ beti jasil ren’ge, yag’niy digidroksomis karbonati (CuOH)2CO3 menen qaplanadi.
• Гумис ак ренли, алтын саргыш ренли металлар.

Сu,Ag хам Au-нын айырым касийетлери

Ximiyaliq qa’siyeti

• Misdin’ ximiyaliq aktivliligi onsha joqari emes. Mis ko’pshilik metallar menen qarisip kete aladi, al simap menen qiyin qarisadi. Mis brom, xlor ha’m yod menen an’sat aralasip ketedi. Mis ha’m gumus normal temperaturada aste aralasadi. Qishqillar bolmasa mis az eriydi.
• Mis bir ha’m eki valentli boladi. Mistin’ eki valentli birikpeleri bir valentlisine qarag’anda ko’p isletiledi.
• Gu`mis 1valentli, al altin 3 valentlikti ko`rsetedi.

Cu(I) оксидинин алыныуы хам касийетлери

• 4Сu + O2 = 2Cu2O
• 2CuSO4 + 2NH2OH + 4NaOH = Cu2O + N2 + 2Na2SO4 + 5H2O
• Cu2O + H2SO4 = Cu + CuSO4 + H2O
• Cu2O + 4HCl = 2 H[CuCl2] + H2O
• Cu2O + 2NaOH + H2O=2Na[Cu(OH)2]

Cu(II) оксиди

• 2Сu + O2 = 2CuO
• 2Cu(NO3)2 = 2CuO + 4NO2 + O2
• 2CuSO4 + 4NaHCO3 = CuCО3·Cu(OH)2 + 2Na2SO4+3CO2 + H2O
• (CuOH)2CO3 = 2CuO + CO2 + H2O
• Cu(OH)2 = CuO + H2O
• СuO + H2SO4 = CuSO4 + H2O
• СuO + 2HCI = CuCI2 + H2O

Aliniwi

• Sanaatda mis rudalardan alinadi, bunda ruda quramina; jaltiraq mis Cu2S , mis kolshedani CuFeS2 , kuprit Cu2O ha’m malaxit Cu(OH)2 ler kiredi.
• 2Cu2S + 3O2 = 2Cu2O + 2SO2
• 2Cu2O +2Cu2S = 4Cu + SO2
• 2C + O2 = 2CO
• Cu2O + CO = 2Cu + CO2

Гумистин касийетлери

• 4 Э + 8NаСN +2Н2О + O2 = 4Nа[Э(СN)2]+4NаОН
• Э= Au, Ag
• 6 Аg + 6 НСlO3 = АgСl + 5 АgСlO3 + 3 Н2О
• Аg2SO4 = 2 Аg + SO2 + О2
• Ag2CO3 + 84 кДж = Аg2О + СО2
• 4 АgСl + 2Na2CО3 = 4 NаСl + 2СО2 +O2 + 4Аg
• Сu2S + 4 АgNО3 = АgS + 2 Аg + 2 Сu(NО3)2
• 2 Nа2S2О3 + АgГ = Nа3[Аg(S2O3)2] + NаГ

Qollaniliwi

• Mis ken’ qollaniladi. Metall turinde- elektrotexnikada, birikpeleri ha’m qatispalar turinde- xaliq xojalig’inda ha’m meditsinaliq preparatlar tayarlawda ha’m texnikada qollaniladi.
• Misdin’ qarispalarida ken’ qollaniladi. Solardin’ ishinde en’ ko’p qollanilatug’inlari latun (misden basqa 20 – 50 % Zn ha’m t.b. metallar), bronza (misdin’ qalay menen qarispasi (10-20%), berilliy, alyuminiy ha’m t.b. metallar menen) ha’m misnikelli qarispalari.