Ўзбек дипломатияси тарихидан

Внешняя политика России X IX начала XX века. Документы
российского Министерства иностранных дел. Серия первая. 1801-1815
гг. Том четвертый. Изд-во полит, лит-ры. Москва, 1965, с. 126.
192

---

к е р а к л и ги ” ҳақида к е л и ш и б о л и ш л о зи м л и ги н и таъ кидлайди. 
Б удберг худди ш ундай м азм ундаги хат б илан Бухоро ам и р и н и г 
б о ш вазирига ҳам мурож аат қилади ва унда сохта пул ясовчиларни 
рус м аъм урлари га то п ш и р и ш ҳақидаги тал аб н и я н а б и р карра 
такрорл ай д и . П о д ш о ҳ н азари дан ўтган бу и к к и н ч и м актуб 1806 
йил 29 н о яб р д а б итилган э д и 1.
О р е н б у р г ҳ а р б и й гу б е р н ато р и Г.С . В о л к о н с к и й 1807 йил 
б а ҳ о р и д а у ш б у м а к т у б л а р н и ўз и ш о н ч л и о д а м л а р и б и л а н
Б у х о р о ҳ у к м д о р и га й ў л л а й д и . Р о с с и я т а ш қ и и ш л а р в а зи р и
Б у д б е р г н и н г х а т л а р и б и л а н б и р г а ҳ а р б и й г у б е р н а т о р ўз 
н о м и д а н ҳам а м и р Ҳ ай д ар га м ахсус м ак туб б и л а н м у р о ж аат 
қ и л а д и . 1807 й и л 20 м а р т д а б и т и л г а н у ш б у м а к т у б д а у 
ю қ о р и д а ги м ас а л ал а р ю за с и д а н ф и к р ю р и т и б , М и р Ҳ ай д ар д ан
с о х т а п ул я с о в ч и н и ва у н и н г ш е р и к л а р и н и з у д л и к б и л а н
Р о с с и я м аъ м у р и я т и га т о п ш и р и ш н и та л а б қ и л а д и 2.
Б ухоро ҳ у к м д о р и а м и р Ҳ ай д ар О р е н б у р г ҳ а р б и й гу б ер н а­
т о р и г а 1807 й и л а в гу с т о й и д а й ў л л а г а н ж а в о б м а к т у б и д а
Р о с с и я н и н г б и р в и л о я т и ҳ о к и м и б и л а н м у с т а қ и л д а в л а т
ҳ у к м д о р и б е в о с и т а м у з о к а р а л а р о л и б б о р и ш и м у м к и н
э м а с л и г и , ҳ а р б и й гу б ер н ато р м ак ту б и д а к ў т ар и л га н м асал ал ар
ю за с и д а н а м и р га ф а қ а т б е в о с и та Р о с с и я п о д ш о с и м урож аат 
қ и л и ш и
л о з и м л и г и
ҳ а қ и д а , 
у м у м а н , 
д а в л а т л а р а р о
м у н о с а б а тл а р д а қ а д и м д а н б а р ч а р и о я қ и л и б к е л га н ум ум и й
қ о н у н - қ о и д а л а р г а а м а л қ и л и ш к е р а к л и г и х у с у с и д а ф и к р -
м у л о ҳ а з а л а р б а ё н э т и л г а н и н и к ў р а м и з . Ч у н к и , Р о с с и я
в и л о я т л а р и д а н б и р и - О р е н б у р г ҳ о к и м и Т у р к и с т о н д а г и
д а в л а т л а р н и п и с а н д қ и л м а с л и к й ў л и н и т у т га н ва у л а р н и н г
ҳ у к м д о р л а р и б и л а н б а р а в а р м а в қ е д а т у р и б д и п л о м а т и к
м у н о с а б а т л а р ю р и т и ш га ҳ а р а к а т қ и л га н э д и . Б у х о р о а м и р и
Ҳ а й д а р ў з и н и н г а н а ш у м ак туб и б и л а н д а в л а т л а р а р о қ о н у н - 
қ о и д а л а р га р и о я э ти ш м а с а л а с и н и э с л а т и б , ун га т а н б е ҳ б ер и ш
б и л а н б и р га х ал қ ар о м и қ ё сд а Б ухоро а м и р л и г и н и н г м у стақил 
д а в л а т с и ф а т и д а о б р ў -э ъ т и б о р и н и с а қ л а ш г а н а қ а д а р к атта 
э ъ т и б о р б е р и б к е л г а н л и г и н и ҳам н а м о ё н э т а д и . Т у р к и с т о н
д а в л а т ч и л и ги та р и х и учун к атта а ҳ ам и ятга м ол и к бўлган уш бу
/. 
Ўша асар, 580-бет.
2. Ўша жойда.
193

---

м ак ту б н и н г асл нусхаси б и зга ч а ети б к е л м а га н , а м м о у н и н г 
рус т и л и д а г и т а р ж и м а с и Р о с с и я т а ш қ и и ш л а р в а з и р л и г и
архи ви д а с а к д а н и б қо л га н . Бу э ъ т и б о р л и ҳуж ж атда, ж у м л ад ан , 
қу й и д аги л ар б и ти л ган : “ О р ен б у р г ҳарб и й гу б ер н ато р и к н я зь
Г р и го р и й С е м е н о в и ч н и н г М у л л о Ё м ги р ва М у л л о А б д и л
Н о с и р ' н ўғай л ар о р қ а л и ю б о р и л ган м актуби б и зга е ти б келди. 
А м м о б и з ун га ж а в о б ё зи ш н и л о зи м то п м а д и к . Ч у н к и и к к и
д авл ат ўртаси д а кўтарилган бу м асала ю засидан б и з т о м о н и м и з- 
дан аллақач он лар ж авоб хати ёзилган ва у мўътабарли ва ю ксак 
ш о н -ш а в к а т л и у м у м р о с с и я и м п е р а т о р и э ъ т и б о р и г а ҳ а в о л а
этилган. А гар ул ж ан об и оли й л ари д ан мактуб келса, б и з ж авоб 
ёзиб ж ўнатурм из. С ен эса ш уни б и л ги лк и , агар О ренбург ҳарбий 
губернатори и к к а л а д а в л а т о р а с и д а ги и ш л ар ю заси д ан ф и к р
б и лдирм оқчи бўлса, у бундан буён б и зн и н г эътиборли ва ю к сак 
мартабали, и ш он ч ли в ак и л и м и з М уҳаммад Ҳ аки м б и й Д евон беги
билан алоқа ўрн ати ш и ва ундан ж авоб ол и ш и м ум кин. Ч у н к и , 
қадим зам о н л ар д ан буён ўрн ати л ган қ о н у н -қ о и д а га м у во ф и қ, 
ҳукм дор ҳукм дорга, в ази р вази р га, ҳоки м эс а ф а қ а т ҳ о к и м га
хат б илан м урож аат қи л и б келган. Бу таом илга ҳамм а вакд амал 
қилиб келинм окда.
М актуб 1222 й и л н и н г ж у м ад у -с-со н и й о й и д а б и ти л ган . Бу 
ерн и н г йил ҳисобида 1807 йил август ойи. С и ё \ билан б осилган 
муҳрда М ир Ҳ ай д ар н ом и ёзи л ган ”2.
Бу м а к т у б н и о л г а ч , О р е н б у р г г е н е р а л -г у б е р н а т о р и Г .С . 
В олконский Россия та ш қ и иш лар вазирлиги бош қарувчиси Н .П . 
Рум янцевга 1807 йил 18 ноябрда ёзган ахборотига “ Бухоро хони 
ю борган хатни ҳам и л о в а ” қ и л и б П етербургга ж ўн атар э к а н ,
1. 
Бу мактубда номи зикр этилган мулло Ёмғир ва мулло Абдул
Носирлар афтидан савдо карвони билан Бухорога юборилган. Улар
Оренбург ҳарбий губернаторининг вакиллари сифатида иш кўришган.
Улардан бири
- 
Мулло Абдул Носир орадан икки йил ўтгач Бухорога
Россиянинг расмий элчиси сифатида юборилган поручик Субҳонқулов
бўлиши керак. Буни шундан ҳам билса бўладики, у элчилик сафаридан
Петербург учун ёзган билдиргиси (рапорт) охирига араб имлосида
“Бошқирд аскарлари поручиги Абдул Носир Субҳонқул ў ғ л и ” деб имзо
чеккан. Қаранг: ЦГА Уз., ф. 6, on. 10. Канцелярия Оренбургского военного
губернатора, д. 291. О командировании ханского письмоводителя
Субханкулова в г. Бухарию, л. 277.
2. Внешняя политика России, с. 580-581.
194

---

у н и н г м азм унига и ш ора тарзида “Х он ф ақ ат им ератор ҳазратлари 
б и л ан б евосита ал оқа ю ри ти ш н и я т и н и ё зга н ” , д ей и ш билан 
ч еклан м асд ан , Бухоро том он и қим м атбаҳо туҳф алар илинж ида 
Росси яга келаётган турли тои ф ад аги о д ам л арн и ҳам элчи тарзида 
қабул қилиш га даъво қи л и б кел аётган ли ги н и , М ир Ҳ айдар эса 
“ П о д ш о ҳ ҳ а зр а тл а р и га м ак туб ю б о р га н л и ги н и а й ти б , ундан 
ж авоб кутаётганлигини” , ваҳоланки, у “ И м п ератор ҳазратларига 
ҳеч қ ан д ай м актуб ю б о р м а г а н ”л и г и н и ёзад и . “ Ч у н к и , - д еб
т а ъ д и к л а й д и у, - ш у п а й тга қ ад ар м е н и н г в о с и т ач и л и ги м д а
Б у х о р о н и н г б и р о н т а ҳ ам х а т и и м п е р а т о р ҳ а з р а т л а р и г а
ю борилгани йўқ. Ф ақат 1805 йил 24 ию лда О ренбургга келган ва 
ў з и н и Б у хоро э л ч и с и д е б т а н и ш т и р г а н Б ухоро м ан с а б д о р и
девонбеги Ғ оф урж он Н аврўзж оновдан ол и н ган , аслида хат эмас, 
б а л к и и м п е р а т о р ҳ а зр а тл а р и га й ў л л а н га н , а м м о ҳеч қ ан д ай
расм и й кучга эга бўлмаган Ё р л и қ н и н г нусхасини таш қи иш лар 
в а зи р и н и н г ёрд ам чиси к н я зь Ч е р то р и ж ск и й га ж ўнатган эдим. 
Б у ҳуж ж ат Ғ о ф у р ж о н ва у н и н г х а м р о х и М и р з о б е к л а р н и н г
э л ч и л и к в а к о л атл ар и н и тас д и қ л о в ч и р а с м и й дали л си ф ати да 
қ а б у л қ и л и н м а г а н л и г и с а б а б л и у л а р Б у х о р о г а қ а й т а р и б
ю бори л ад и ” 1.
У ш бу м ахф ий ахборотида Г.С. В о л кон ски й ян а бир карра сохта 
пул ясовчи тептар (татар) Валит Х ам итов ва у н и н г ш ери кл ари - 
н и н г Бухорода п ан о х то п ган л и ги н и хам да уларни Россияга тутиб 
бериш хақида Бухоро ҳукумати б илан 1804 йилдан буён узлуксиз 
ёзи ш м ал ар олиб б ораётганлиги, ам м о бундан кутилган натижа 
чи қм аётган л и ги , Бухоро хони О ренбургга ф ақ ат сохта пул ясаш да 
қ ў л л а н ад и га н а с б о б -у с к у н а л а р н и ю б о р и ш б и л а н ч е к л а н га н - 
л и г и н и изхор қ и л и б , Бухоро т о м о н и бу м асалада ги р р о м л и к
йўлига ўтганлиги хамда хаддан зиёд м ан ф а ат кутаётганлигини 
эътиборга олиб, хозирча бу хакда м узокаралар ю ритиш ни кулай 
ф урсат келгунча тўхтатм оқ л о зи м л и ги н и м аслахат беради. Айни 
вакхда, у ана шу м асалада П етербургни хотирж ам қи л и ш м ақса- 
д и д а, “бутун О ренбург чегара ч и зи ги д а сохта п у л л арн и н г биз 
том он д ан ўтм аслигини таъ м и н л ай д и ган қ а тт и қ чора-тадбирлар 
кў р и л га н ”л и ги н и таъ ки д л ай д и 2.
Бу ерда аслида гап ю қорида ном лари зи к р этилгагГэлчиларнинг