Ўзбек дипломатияси тарихидан

/. 
Ўша асар, 127-бет.
2. Ўша жойда.
195

---

ваколатини тасдик^овчи ҳужжатларда эмасди, албатта. Улар Россия 
то м о н и д а н қуйилган талаб - 
сохта пул ясо вч и ҳамда у н и н г 
ш ер и кл ар и н и олиб кел и ш м аган ва Бухоро улар орқал и сохта 
пул я с о в ч и л а р н и н г а с б о б -у с к у н а л а р и н и г и н а ю б ори ш б и л ан
чекланган эди. Ф и кр и м и зч а, ана шу сабабдан рус маъмурлари 
ю қоридаги к и м сал арн и н г эл чи л и ги н и тан олм айди ва О ренбург 
генерал-губернатори уларни пойтахтга ю б орм асл и к йўлларини 
қидиради. А слида эса Бухоро а м и р и М и р Ҳ а й д ар н и н г хатида 
ай ти л ган гап, яъ н и Р о сси я и м п ер а т о р и га р а с м и й ж авоб ҳам 
мавжуд бўлган. Бу Г .С .В о л ко н ски й н и н г Н .П . Рум янцевга ёзган 
хати д а э с а л а т и л га н ва 1805 йил 24 и ю л д а Ч е р т о р и ж с к и й г а
ж ўнатилган Ёрликдир.
О ренбург ге н ер ал -гу б ер н ато р и н и н г уш бу м актубида Бухоро 
ҳукм дори ва у н и н г н о и б л ари д и п л о м а т и я соҳасидаги си ёсати га 
н и с б ат а н б и л д и р и л га н с а л б и й ф и к р -м у л о ҳ а за л а р и г а к е л с ак , 
улар Бухоро ам и ри Ҳ а й д а р н и н г унга й ўллаган тан б еҳон а хати 
таъ си ри остида нам оён бўлганлиги кўзга таш л ан ад и .
Г .С . Вол к о н ск и й н и н г пойтахтга ю борган уш бу ахбороти, М ир 
Ҳ а й д а р н и н г м актуб и Р о с с и я т а ш қ и и ш л а р в а зи р л и ги д а қар 
том онлам а м уҳокамадан ўтади. Н атиж ада ҳукумат д оираларида 
Р осси ян и н г Ўрта О сиё хонликларига ни сб атан олиб бораётган 
си ёсати н и н г п и ровард м ақсад л ари н и назарда тутиб, улар б илан, 
ж ум ладан, Бухоро ам ирлиги б илан яхш и м уносабатларни давом
эттириш , бу давлатларни ҳар то м о н л ам а ўрганиш учун мавжуд 
им кониятлардан ф о й дал ан и ш га қарор қи л и н ад и . Ш у мақсадда, 
М ир Ҳ ай д арн и н г мактуби бу ерда маълум н о р о зи л и к к а сабаб 
бўлса-да, унга йўриғлик б илан ж авоб қай тари ш лозим топилади 
ва Бухоро ам ирига бевосита им ператор н ом и дан мактуб йўллаш га 
қарор қилинади.
И м п ератор А лександр I н о м и д а н та й ё р л а н ган расм и й Ё р л и қ
1808 йил 20 августда и м зо л а н и б , т а ш қ и и ш л а р вази ри гр аф
М .П . Р у м ян ц евга то п ш и р и л а д и . В а зи р л и к ўз н авб ати д а уни 
зудлик б и л ан О ренбург ҳарбий губ ернатори Г .С .В о л ко н ски й га 
етказади. У ш бу Ё рл и ққа б и н о а н О р ен б у р г ҳ оки м и ўз ходим - 
л ари д ан б и р и н и элчи қи л и б т а й и н л а ш и ва у о р қал и бу муҳим 
ҳуж ж атни Бухоро ҳукм дори га о л и б б о р и б т о п ш и р и ш и к ер ак 
эди. Ш у м ақсадда Г.С. В о л к о н ск и й Бухоро хонлигидаги си ёси й
вазиятни ҳисобга ол и б , э л ч и л и к к а ўз хи зм ати д а бўлган б о ш қ и р д
196

---

м у с у л м о н о ф и ц е р л а р и д а н б и р и п о р у ч и к А б д у л Н о с и р
С убҳон қул овн и та й и н л а й д и . Россия и м п ератори и м зоси билан 
б и ти л ган қуй и д аги Ё р л и қ у н и н г кулига берилади.
“ А л е к с а н д р I н и н г Б ухоро хон и М и р Ҳ а й д а р га й ўл л аган
Ё рл и ғи (Г р ам о та). 1808 й и л 20 август.
Б у х о р о м у л к и н и н г ҳ у к м д о р и М и р Ҳ а й д а р х о н га б и з к и м , 
им п ератор ҳазрати о л и й н и н г табриклари бўлсин. Ф уқарол ари - 
м и зн и н г С и з ж а н о б и ол и й л ар и ихтиёридаги ви л о ятлар ҳамда 
уларга қўш н и ерлар ва халкдар б илан ўзаро ф ой дал и савдони 
р и в о ж л а н т и р и ш г а б ў л г а н
р а ғ б а т и н и ҳ а м д а С и з н и н г
ф у қ а р о л а р и н г и з н и н г б у б о р а д а ги катта с а ъ й -ҳ а р а к а т л а р и н и
и н о б а тга о л и б , б и з к а в а л е р и я ген ерал и ва О р е н б у р г ҳарб и й
губернатори к н я зь В ол кон ски й га ўз ихтиёридаги амадцорларидан 
б и р и н и С и з н и н г ҳ у зу р и н ги зга ю б о р и ш и ҳ а қ и д а ф а р м о й и ш
бердик. Бу тўғрида С и зга хабар йўллар эк ан м и з, б и зк и м , бую к 
ҳукм дор, им п ератор ҳазрати ол и й , С и зн и н г қадим зам онлардан 
б и з г а б ў л г а н и х л о с м а н д л и г и н г и з в а и м п е р и я г а д ў с т о н а
х а й р и х о қ л и г и н г и з г а и ш о н г а н ҳолд а у м и д қ и л а м и з к и , С и з, 
ю ксак м артабали хон, ан а ш у ўзаро ф ойдали м ақ сад н и н г рўёбга 
ч и қ и ш и г а х а й р и х о қ л и к к ў р с а т и б , ҳ у з у р и н г и зг а ю б о р и л г а н
ам алд орн и и л ти ф о т б и л ан қабул қилгайсиз ва унга и м к о н борича 
м ар ҳ ам ат к ў р га зга й с и з. Б и з ў зи м и зн и н г уш бу и м п е р а т о р л и к
Ё р л и ғ и м и зн и С и зга й ў л л аш ҳақи д а ф а р м о н б е р а р э к а н м и з , 
аввало, ю қорида зи к р қи л и н ган л ар н и еткази ш н и м ақсад қилиб 
қ ў й г а н б ў л с а к , а й н и в а қ т д а у ш б у Ё р л и қ С и з ва С и з н и н г
д авл ати н ги зга б и л д и р и л ган б и зн и н г и л ти ф отл и м арҳам атим из 
н и ш о н а с и ҳамдир.
Ё р л и қ С а н к т П етербургда Х ристос таваллудининг 1808 йили 
ёзда 20 августда ва б и зн и н г п о д ш о ^ и г и м и з н и н г с а к к и зи н ч и
йилида б и ти л д и ” .
Р о с с и я т а ш қ и и ш л а р в ази р л и ги архи ви д а с а қ л а н га н уш бу 
Ё р л и қ н и н г нусхаси (Б ухорога ж ўн ати л ган а с л и б и згач а ети б
к е л м а г а н ) о х и р и д а қ у й и д а г и л а р б и т и б қ ў й и л г а н : “ И л о в а . 
И м ператор олий ҳазратларининг барча рутбалари Ё р л и қ бош ида 
э н г й и р и к ҳ ар ф л ар б и л ан с а н аб ўтилди. Асл нусхада ҳарбир 
хатбош и ҳарф турк султони вазирига ёзилган мактублардагидек 
катта ҳаж м даги ҳ ар ф л ар б и л ан ёзилди. И м п е р а то р н и н г барча 
рутбалари олтин б илан битилди. Хат охирида о л и й м ақом ли имзо
197

---

чекилди ва унга д авлатнинг ки ч и к муҳри босилди. Ё рлиққа унинг 
ф орс ти л и д аги тарж и м аси илова қи л и н д и . Ё р л и қ ол ти н суви 
б илан ж и л о б ерилган гилоф га со л и н и б , б и ти л ган ку н и , яъ н и
20-чида вазир граф Н. И. Рум янцев м аҳкам асига ю б о р и л д и ” 1.
Абдул Н о си р С убҳонқулов 1809 йил 17 октябрда О ренбургдан 
йўлга ч и қ қ а н савд о к ар во н и б и л ан Бухорога р аво н а бўлади. 
П о р у ч и к к а Р о с с и я н и н г э л ч и с и с и ф а т и д а б а р ч а в а к о л а т л а р
б е р и л г а н э д и . У н га и м п е р а т о р н и н г м ахсус Ё р л и г и н и М и р
Ҳайдарга ш ахсан топ ш и ри ш , ундан таш қари куш беги га таш қи 
и ш л а р ва с а в д о в а з и р и Р у м я н ц е в ва О р е н б у р г г е н е р а л -
гу б е р н а т о р и В о л к о н с к и й н о м и д а н ҳам м а к т у б л а р е т к а з и ш
бую рилган эди. У м ум ан, С убҳонқулов зи м м аси га ю к латилган 
вазиф а кенг қам ровли бўлиб, у Россия ҳукуматига Ў рта О сиёда 
уни қи зи қти рган жуда кўп м асалаларни ўрганиш ва улар ҳақида 
б атаф си л м аъ л ум от к е л ти р и ш и к е р а к эди. Бу м ас а л ал а р н и н г 
н и м ал ард ан и б оратл и ги эс а С убҳонқуловга б е р и л га н м ахф ий 
й ў р и қн о м а - и н стр у к ц и яд а ўз а к с и н и топ га иди. 1809 й и л 14 
октябрда О ренбург ҳарбий губернатори В олкон ски й том он и д ан
э л ч и г а т о п ш и р и л г а н а н а ш у й ў р и қ н о м а ( и н с т р у к ц и я ) д а
куйидагилар битилган эди:
“ Бухорога саф ари н ги з вакдида С издан қуйидагиларга қатги қ 
эътибор бери ш н и ва а н и қ баж ариш ни талаб қиламан:
1. И м ператор ҳазрати оли й лари н и н г Бухоро ҳукм рони ю ксак 
м артабали М и р Ҳ а й д ар х о н га й ўллаган Ё рл и ғи ҳам да Д а в л а т 
канилери таш қи иш лар ва савдо вазири ф а ф Рум янцев ва м енинг 
хатимни Бухорога етиб келгач, унинг ҳукмдорига то п ш и р и н г ва 
уларга жавоб б ери ш и н и кутинг;
2. Агар Бухоро ҳукмдори ёки унинг амалдорларидан биронтаси 
С и зн и н г у ерга келиш ингиз сабабини суриш тириб қоли ш са, С из 
ф а қ а т О л и й р у т б а л и Ё р л и қ ва х а т л а р н и т о п ш и р и ш учун 
кел ган л и ги н ги зн и , ундан та ш қ а р и карвон с а р б о н л ар и Росси я 
м аъ м ури яти д ан савд о й ў н а л и ш и н и а н и к ^ а б ол и ш учун м ен и
ш ахсан карвонга қўш илиб бори ш и м н и илтим ос қилганлар, деган 
ж авобни бери ш н и зинҳор унутманг;
3. Ундан таш қари , С из Россия ҳукум атининг Бухория билан 
\а м и ш а муносабатлар тараф дори эканлиги, қирғизлар (қозокдар) 
бундан кейин савдо карвонларини таламасликлари учун О ренбург-