Ўзбек дипломатияси тарихидан

1. Ўша асар, 320-бет
198

---

га ч а қ и р и л и б , с а в д о к а р в о н л а р и қ а р а к а т и х а в ф с и з л и г и н и
таъм инлаш учун ш арт-ш ароитлар яратиш мақсадида уларга маълум 
м аж буриятлар ю клатилаётганлиги ҳақида гагтириш ингиз мумкин;
4. Бухорода бўлган вақгингизда С и з ун и н г қайси ш аҳарлар ва 
халкд ар б и л ан с а в д о -с о т и қ о л и б б о р и ш и , ум ум ан , с авд о н и н г 
давом ийлигига алоҳида эътибор беринг;
5. М аълумки, Бухорияда яҳудийлар ж ам оаси истиқом ат қилади. 
С и з уларнинг ҳаёт тарзи ва касб-корлари билан қизиқинг;
6. У ердаги амалдорлар ёки бухоролик савдо аҳли билан бўлган 
суҳбатларда А м у ва С и р д а р ёл а р и о р қ а л и к е м ал а р ёрдам ида 
савдони ривож лантириш га уларн и н г рагбатлари б ор-йўқлигини 
аниқпаш га уриниб кўринг;
7. М ахф ий йўллар билан сохта пул ясовчи ж и н оятчи Валит 
Х а м и т о в н и н г қ аерд а и с ти қ о м а т қ и л и ш и н и , у н и н г озод л и кд а 
ю р га н -ю р м а ган л и ги н и , ш е р и к л а р и н и н г с о н и , у л а р н и н г турар 
ж ойларини аникдаш га ҳаракат қилинг, ш унингдек, махфий ҳолда 
Бухоро ҳукумати н им а сабабдан уни ва ўртоқларини қайтариб 
берм аётганлигини билиб олинг;
8. Бухорога бориш да ва қайтиш да йўл-йўлакай қирғиз (қозоқ) 
о қ с о қ о л л а р и д а н қ а й с и л а р и и ш о н ч л и ҳ а м д а т ў ғр и ф и к р л и
э к а н л и ги н и ва к а р в о н л а р н и қ ў р и қл аб б о р и ш га я р о қ л и э к а н ­
л и ги н и , ум уман, олий тож у тахтга садоқатлиларини аниқлаш га 
ҳаракат қилинг;
9. С а ф а р в а қ т и д а ҳар и к к и т о м о н й ў л и н и б и л и б о л и ш
м ақсадида йўлда учраган яйловлар, тўхтов м анзиллари, дарёлар 
ва кечув ж ойлари, ем -хаш ак захиралари, кар во н н и н г ҳар куни 
б оси б ўтган а н и қ м асоф аси ўлчови каб и л ар н и атроф дагиларга 
с е зд и р м ай и зч и л ёзи б бори н г. Ш у н и н гд ек , Б ухорияга б ориш
йўлида и сти қом ат қиладиган хал қяарн и н г, ж ум ладан, қорақал- 
п о қ л а р н и н г Р о с с и я г а н и с б а т а н х а й р и х о ^ л и г и д а р а ж а с и н и
ан и кд аш га, уларн и н г чегараларга ҳужум қи л и ш ниятлари бор- 
йўқлигини билиш га ҳам ҳаракат қилинг;
10. Хива ва Бухоро м уносабатларининг ҳозирги ҳолати ҳақида 
маълумот йигинг, улар ўртасида тўқнаш увлар ю з бераётибдими 
ёки йўқми ан и қлан г, худди ш унингдек, Ф орсистон (Э рон) ёки 
б о ш қ а хал кд ар б и л ан Б ухория ўртаси д а н и зо л а р м авж удлиги 
ҳақида маълумотлар тўплаш га ҳаракат қ и л и н г” .
Й ў р и қ н о м а -инструкцияда ҳарбий губернатор элчига ана шу 
айтилганларни м ахф ий йўл билан а н и қ л аш вазиф асини юклар
199

---

экан, сафардан қайтгач, ундан “уларнинг ҳаммаси ҳақида батаф ­
сил ёзма маъдумотнома” ёзиб топш ири ш ни талаб қилган. Ш у билан 
бирга унда “агар топш ирилган вазиф алар” б екам икўст бажарилган 
такдирда “элчини катта мукофотлар кутаётганлиги, бу гап элчига 
ёрдамчи сифатида у билан бирга юборилаётган “бош қирд Раҳмон- 
қуловга ҳам тааллукди” эканлиги айтиб ўтилган1.
Субҳонқуловнинг ёзи ш и ча, у Бухорога келгач, ам ир Ҳайдар 
қабулида бўлади ва қўлидаги Ёрлиқ ва хатларни унга топширади. 1810 
йил 28 ян варда Мир Ҳайдар уни ўрдага таклиф этади. Унинг шаънига 
ташкил этилган зиёфатда М ир Ҳайдар элчига “Осиё нуқгаи назаридан 
кдраганда анча-мунча қимматбаҳр совга-саломлар топширади". Айни 
вақгда, ам ир унга Россия им ператорининг Ёрлигига \а м жавоб 
мактубини беради. Элчининг “давлат канилери ва Оренбург ҳэрбий 
губернатори мактубларига хдм жавоб берилиши лозим "лиги хдқидат 
идти моей ерда қолдирилади. Унга ҳамма хатларга ёзилган жавоб 
“ император ҳазрати олийлари Ёрдикдарига берилган жавоб мактубида 
ўз аксини топган”, деган баҳона рўкач қилинади.2 Ш у тарзда поручик 
генерал-губернатор Волконский унинг зиммасига юклаган “барча 
мактубларга жавоб олиб келиш зарур”лиги хдқидаги сипоришни бажара 
олмайди.
Афсуски, Россия канилери граф Румянцев ва Оренбург генерал- 
губернатори Водконскийларнинг поручик Субҳонқулов оркдли Бухоро 
амири М ир Ҳаидарга юборган мактублари мазмуни билан танишиш 
и м к о н и га эга эм асм и з. Бу м ак ту б лар н и н г нусхалари б и зн и н г 
ихгиёримиздаги архив ҳужжатлари ичида учрамади. Факдт тахмин этиш 
м ум кинки, ҳар и ккала чор ам алдорлари, Бухоро ҳукм дорининг 
огохдантиришига кдрамай, яна унга тўғридан-гўғри мурожаат этишган 
бўлса керак. Афтидан, шунинг учун уларнинг хатларига М ир Ҳайдар 
жавоб қайтаришни истамаган кўринади.
Аммо воқеаларнинг кейинги тафсилоти шуни кўрсатадики, амир 
бу хатларга жавоб кдйтаришни лозим топмаган бўлса-да, элчининг 
бошқа масалалардаги илтимосларини инобатга олиб, уни кушбеги 
Ҳакимбий билан музокаралар олиб боришига шароит яратади. Бу 
музокаралар вақгида Субҳонқулов “сохта пул ясовчи Мулла Вали” ва 
унинг шерикларини Россияга кдйтариш масаласини кўндаланг кўяди. 
Бу талаб га, поручикнинг ёзиш ича, Ҳ а к и м б и й м усулм он одати
У.