Ўзбек дипломатияси тарихидан

2. Поручик Субхонқулов миссияси
XIX аср н и н г дастлабки йилларида Ўрта О сиё м интақасидаги 
х он л и кл ар б и л ан Россия им п ери яси ўртасидаги м уносабатлар, 
Р осси ян и н г асосан О врупо қитьасидаги мураккаб си ёси й вазият 
б илан банд бўлганлигидан, маълум тарзда сустлаш иб қолганди. 
Т ў ф и , Россия К авказ учун Э рон билан уруш олиб борар (1804- 
1813), ам м о и кки давлат ўртасидаги бу қуролли тўқнаш ув ҳам 
О в р у п о д а ги к а тт а с и ё с а т н и н г и н ъ и к о с и с и ф а т и д а у ё к и бу 
воқеликлар туф айли гоҳ кучайса, баъзан танаф ф услар б илан давом 
э т а р д и . Р о с с и я Т у р к и с т о н х о н л и к л а р и б и л а н о л и б б о р г а н
алоқаларида асосан хонликларнинг Э рон билан биргаликда унга 
қ арш и и тги ф о қ ту зи ш и д а н чўчиганидан, бу ерга савдо карвонлари 
б илан ю борилган хуф иялар орқал и ' бундай хавф -хатар йўқлигига 
и ш о н ч ҳоси л қ и л га н ва ш у н и н г учун ҳам х о н л и к л а р б и л а н
ал оқалар ю ри ти ш н и О ренбург ҳарбий губернаторлигига ю клаб 
қ ў й г а н д и . О р е н б у р г ҳ а р б и й г у б е р н а т о р и с а в д о к а р в о н л а р и
ҳаракатларини кузатиб борар, Ўрта О сиёдан Россияга йўлланган 
э л ч и л а р н и П етербургга ў тк а зи ш -ў т к а зм а с л и к м ас а л ас и н и ҳал 
қилар, кўпгина ҳолларда у ёки бу муаммо ю засидан хонликлар 
ҳукм дорларига тўғридан-тўғри м урож аат қи ли ш одатини қарор 
топ ти ри ш га ҳаракат қилар эди. Бу вакдда, асосан, и кки масала 
устида баҳс-мусоҳаба олиб борилганлиги кўзга таш ланади. Улардан 
бири - йўлга чиқиб, саҳрода қароқчилар ҳужуми туф айли тал он - 
торож этилган савдо карвонлари масалаларига тааллуқпи бўлса, 
и к к и н ч и си Россиядан қочиб Бухорода б ош п ан а топган сохта пул 
ясо вч и Х ам и тов ва у н и н г ш ери кл ари ф ао л и яти б и л ан б о ғл и қ
м асалалардан иборат бўлган.
Ҳ ар и к к и м асала ю засидан олиб б орилган м у зо кар ал ар н и н г 
н а ти ж а л а р и О р ен б у р г м аҳаллий ҳукум ати т а р а ф и д а н Р о с с и я
/. 
Қ аранг: М аннонов Б. Н одирш оҳнинг зурёдини ш о п и н г...,
Шарқшунослик. 2., 1991. 90-102-бетлар.
191

---

т а ш қ и и ш л а р в а з и р л и г и г а и з ч и л с у р а т д а а х б о р о т т а р з и д а
еткази л и б турилган. А м м о бу м узокаралар асн о си д а то м о н л ар н и
бара вар рози қи л ад и ган хулосаларга келиш қ и й и н эди. Ч ун ки
кўгтчилик ҳолларда и хти лоф ли м асалаларда Россия м аъм урлари 
ва хон л и кл ар ваки ллари ф а қ а т ўзл ари н и ги н а ҳ а қ деб билардилар. 
Ш у н д а н б ў л с а к е р а к , Б у х о р о д а н 1805 й и л д а П е т е р б у р г г а
ю б о р и л ган э л ч и , гар ч и у Р о с с и я м аъ м у р и яти та л а б и га б и н о а н
со х та пул я с о в ч и Х а м и т о в ва у н и н г ш е р и к л а р и и х т и ё р и д а
б ў л ган а с б о б - у с к у н а л а р н и о л и б к е л га н б ў л с а -д а , қ ў й и л г а н
т а л а б н и н г ф а қ а т б и р қ и с м и г и н а б а ж ар и л га н л и ги учун у н и н г 
ҳ у ж ж а т л а р и р а с м и й э м а с , д е г а н б а ҳ о н а б и л а н о р қ а с и г а
қ а й та р и б ю б о р и л а д и '.
О р ен б у р г ҳ ар б и й гу б ер н ато р и бу ҳакда Р о с с и я т а ш қ и и ш л а р
в а зи р л и ги га ё зм а а х б о р о т й ў л л ай д и , албатта. П о й та х тд а ги л а р
у н и н г у ш б у х а т т и - ҳ а р а к а т и н и о қ л а ш у ч у н Б у х о р о а м и р и
н о м и г а т а ш қ и и ш л а р в а з и р л и г и н и н г м а х с у с т у ш у н т и р и ш
х ати н и тай ёр л аш ад и .
Росси я таш қи и ш л ар вази ри А.Я. Будберг 1806 йил 19 ноябрда 
Бухоро ам ири М и р Ҳ айдар н ом и га битилган ва п од ш оҳ назаридан 
ў т к а з и л г а н у ш б у м а к т у б д а 1805 й и л д а О р е н б у р г г а Б у х о р о
э л ч и л а р и с и ф а т и д а и к к и с а в д о га р - М и р з а б е к А л л а ё р о в ва 
Ғ оф урж он Н аврў зж о н о вл ар н и н г кел ган ли ги н и ва улар О ренбург 
ҳарбий губернатори Г.С. В ол кон ски й га сохта пул ясо вч и Валит 
Х ам и то в д ан м у со д ар а қ и л и н г а н а с б о б -у с к у н а л а р н и т о п ш и р - 
г а н и н и б и л д и р а д и . А м м о э л ч и с и ф а т и д а ўз м и с с и я л а р и н и
т а с д и қ л о в ч и ҳ у ж ж а т л а р га э г а б ў л м а г а н л и к л а р и у ч ун қ а б у л
қ и л и н м а г а н л и г и н и ва б у н д а н б у ён ю б о р и л а д и г а н ш а х с л а р
э л ч и л и к в а к о л а т и н и т а с д и к д о в ч и р а с м и й ҳ у ж ж а т л а р га эга
бўлгандагина ва сохта пул ясовч и л ар рус м аъм урлари га т о п ш и - 
р и л ган та к д и р д а Р о с с и я м аъ м урл ари у л ар н и ҳ у р м ат-эҳ ти р о м
билан қабул қ и л и ш л ари м у м ки н л и ги н и баён қилади. А й н и вақгда 
Росси я таш қи и ш л ар вази ри Бухоро билан дўстона м ун осаб ат­
л ар н и ри вож лан ти ри ш га тараф д ор эк ан л и ги н и б и л д и ри б , бундан 
к е й и н г и э л ч и л и к а л о қ а л а р и д а “ қ а й т а р з д а г и ҳ у ж ж а т л а р
/.