Ўзбек дипломатияси тарихидан

Эдвард Олворт. Ҳозирги ўзбеклар. Ўн тўртинчи асрдан бугунги
кунгача. Маданият тарихи (инглиз тилида). Станфорд, /990, 98-бет.
182

---

л и гида сув и н ш о о тл а р и м утахассисларидан и б орат махсус гуруҳ, 
2 и н ж е н е р , ё й и қ к а за к л а р и д а н 1500 ва греб ен к азак л ар и д ан
500 ҳам д а т а ж р и б а л и о ф и ц е р б о ш л и ч и л и ги д а 100 т а драгун 
аж рати лган э д и 1.
1716 й и л н и н г кузида Б еко ви ч -Ч ер касски й Волга д ар ёси н и н г 
денгизга куйиладиган ж о й и д ан кем аларда К а с п и й н и н г ш арқий 
қиргоғутари то м о н саф арга ч иқади ва Т и к Қ араган деган ж ойда 
и стеҳком -қалъа қу р и л и ш и н и бош лаб юборади. У ндан жанубга 
с и л ж и б , д е н г и з с о ҳ и л и д а г и Қ и з и л С у в ( К р а с н ы е в о д ы ) 
нуқгасига келади ва бу ерда ҳам ҳарбий истеҳком га асос солади. 
Бу и ш л арн и б аж ари б бўлгач, у Хивага қарш и ю ри ш га астойдил 
тай ёргарл и к кўриш м ақсадида 1717 йил 20 ф евралда Астраханга 
қайтиб келади.
О р а д а н кўп ф у р с а т ў т м а с д а н Б е к о в и ч - Ч е р к а с с к и й 1717 
й и л н и н г баҳорида К асп и й д ен ги зи қирғоғида ўзи б ар п о этган 
Т и к Қ араган истеҳком идан Х ива том онга ю риш бош лайди. А ммо 
ҳарбий эк сп ед и ц и я б о ш л и қ л ар и бу саф арга тай ёргарл и к кўрар 
э к а н л а р , улар К а с п и й д а н Х и в агач а б ўл ган м а с о ф а н и б о си б
ўти ш н и н г ҳаддан таш қ ар и м уш куллигини , бу ж ойларда ў қги н - 
ў қ т и н қ ў з ғ о л и б т у р а д и г а н қ у м б ў р о н л а р и н и н г ҳ а л о к а т л и
э к а н л и г и н и , й ў л д а су в м а с а л а с и а с о с и й м у ш к у л л и к л а р д а н
бирига а й л ан и ш и н и тўла тасаввур қилм аган эдилар. Н атиж ада 
эк сп ед и ц и я Х ива я қ и н и д а ҳолдан тойган, п ароканда бўлган бир 
а ҳ в о л д а п а й д о б ў л ад и . Т е з о р а д а Р о с с и я д а у н и н г т о р - м о р
этилганлиги ҳақида хабарлар тарқалади.
Рус тарихчиси С .М . С о л о в ьёвн и н г ёзи ш и ча, ё й и қ казаклари 
саф идаги татар А хметов Х ивадан қочиб келиб, у ерда Б екови ч - 
Ч е р к а с с к и й ҳ а р б и й э к с п е д и ц и я с и б о ш и г а т у ш г а н б а р ч а
воқеал арн и сўзлаб беради. У н и н г гувохдик берганига қараганда, 
Б е к о в и ч -Ч е р к а с с к и й 1717 й и л н и н г август ой и д а Х ивага олти 
кунлик йўл қолганда Д арё деб аталувчи оқар сув яқи н и д аги бир 
кўлча атроф ига келиб ж ойлаш ади. К ўлнинг олд ва ён том онларида 
б и р к е ч а д а ё қ ту п р о к д а н и стеҳ ко м л ар б ар п о эти л ад и . Э ртаси 
саҳарда Х ива аскарлари бу ерга етиб келадилар. Х ивадан келган 
суворий ва пиёдалар кам онлард ан ў қ узиб ҳужум бош лайдилар. 
Уч кун и ч и д а к а з а к л а р д а н т а л а й г и н а к и ш и ҳ а л о к б ў л ад и . 
Т ўртинчи куни хон Б еко ви ч -Ч ер касски й га яраш так л и ф и билан
1. Ўша жойда.
183

---

од ам ю б о р а д и . У н и н г н о м и д а н к е л га н х и в а л и к э ъ т и б о р л и
вакиллар рус аскарларига зарар етказм асли к ва ти н ч келиш увга 
а м а л қ и л и ш г а в а ъ д а б е р а д и л а р . Ш у н д а н с ў н г Б е к о в и ч -
Ч еркасски й совга-салом лар билан хон ҳузурига т а ш р и ф бую ради. 
Х о н у н г а р у с а с к а р л а р и н и б а р ч а с и н и б и р г и н а Х и в а г а
ж ойлаш тириш ва бош п ан а билан таъм инлаш қ и й и н л и ги н и айтиб 
уларни бўлиб-бўлиб х о н л и к н и н г олтита ш аҳри хон ад он лари га 
ж ойлаш тириш такл и ф и н и ўртага таш лайди. Б екови ч -Ч еркасски й
бунга р о зи л и к билдиради. Ш ундан сўнг рус харб и й лари тўпу 
тўпхоналари билан бир неча гуру\ларга б ўлиниб, Х ива аскарлари 
билан биргаликда белгиланган м анзиллар сари равона бўладилар. 
Ж ум ладан, Ахметов хизм ат қилган 240 к и ш и л и к ё й и қ казаклари 
\а м м инг к и ш и л и к Хива суворийлари ҳам р о \л и ги д а белгиланган 
ж о й га ж ў н а й д и л а р . У л ар чўлда б и р и н ч и к е ч а н и о с о й и ш т а
ўтказадилар. А м м о эртаси саҳар пайтида хиваликлар казакларни 
гурухларга бўлиб, қўл-оёкдарини киш ан лай ди лар, бую м лари ва 
отларини тортиб оладилар ва асир сиф атида қўрикдаб йўлни давом 
этгирадилар. А хметовни эса қўйиб ю борадилар. У Х ивага келиб 
карвон саройга ж ойлаш ади ва у ерда рус аскарлари саф и д а бўлган 
қ а л м и қ Б а х ш и д а н б о ш қ а т а ф с и л о т л а р н и э ш и т а д и . Қ а л м и қ
Б а х ш и н и н г хи к о яси га қараган да, Росси я та с а р р у ф и д а бўлган 
қал м и қ хони А й и қ Б екови ч -Ч еркасски й эк с п е д и ц и яс и б ош л а- 
ниш и араф аси да Хивага келиб кетган ва Хива хонига бу харбий 
э к с п е д и ц и я н и н г асл м а қ с а д и н и м а д а н и б о р а т л и г и х а қ и д а
м аълум от берган. Бу хол Х ива ҳукм дорини ўз ю рти н и сакдаб 
қ о л и ш й ў л и д а қ а т ъ и й ч о р а л а р к ў р и ш г а у н д а г а н б ў л и ш и
эхтим олдан холи эмас. Қ а л м и қ Б ахш и н и н г таъ ки д лаш и ч а, Хива 
х о н и Ш е р г о з и х о н рус қ ў ш и н и н и о л т и б ў л а к к а б ў л и б , ўз 
харбийлари ихтиёрига топш иргач, ўзи к н язь Ч ер касски й билан 
пойтахтгача б ирга келган ва унга с а ф а р вақти д а н а в о зи ш л а р
кўрсатган. А м м о Х ивага келгач, уни дархол қатл эттириб, калла 
тер и си га с о м о н ти қ ти р га н ва ш ахар д ар во заси те п а с и га оси б
қўй и ш н и бую рган. У б и л ан бирга келган А страхан ь д в о р ян и
М ихайло Зам он ов хам шундай жазога л о й и қ кўри л ган 1. Ш у тарзда 
Р о сси я харбий эк с п е д и ц и я с и Х ива осто н ал ар и д а м утл ақ то р - 
мор келтирилган.
1. Соловьев С. М. История, н. IX, с. 350-351.
184

---

Хива хони Ш ергози хон н и н г бу кураш да ғолиб ч и қи ш и ва ўз 
юрти м устақиллигини сақлаб қолиш да у иш латган ҳарбий ҳийла, 
ю қоридаги воқеалардан кўриниб турибдики, унга катга им кон 
яратган. А кс ҳолда тиш -ти рн оғи гач а қуролланган ва турли жангу 
ж адалларда ч и н и қ қ а н , О врупо ҳарбий услубида таълим олган 
бу мунтазам қўш инга Х и ван и н г қарш и тури ш и , а й н и қ са, ун и н г 
усти д ан у зи л -к е с и л ғалабага э р и ш и ш и ан ч а м уш кул эди. Бу 
тўқнаш увда х и вал и кл арн и н г жуда усталик билан ҳарбий ҳийла 
иш латиб хавф -хатардан қутулиб қолганликлари Х ивада битилган 
т а р и х и й қ ў л ё з м а а с а р л а р с а ҳ и ф а л а р и д а н ҳам ў р и н о л г а н . 
М а са л а н , М у н и с ва О га ҳ и й н и н г “ Ф и р д а в с у л -и қ б о л ” и д а бу 
ҳакда қуйидагиларни ўқийм из: “ Т о в у қ йили ўрус тўраларидан 
Д авлат Гирей ва А ндрей Губернот ўттиз м и н г ўрис била Ш айх 
Ж алил то ғи к и м ол ти н ва кумуш м аъданидур, а н и н г орзуси била 
балким Х оразм ф атҳ и н и н г там он н оси била Орол ҳудудига нузул 
қилди. Хон қўнғирот Қулмуҳаммад оталиғ ва най м ан ам и р А ваз 
и н о қ н и ж унуди ном аъдуд би л а м удоф аага н о м зо д этги. Алар 
Д авлат Гирей била гургошти қилиб, зи ёф ат баҳонаси била аъдойи 
миллати байзони м еҳм онхонайи асф ала ас-со ф и ли н ға еткурдилар.