Ўзбек дипломатияси тарихидан

М аснави й :
А га р иш инға пайсап б ерса т адбир,
Н а ҳ о ж а т т орт м оқ ул иш да шамшир.
Б а се м у л к очди С к а н д а р ҳиялдин,
Ки очилм ас эр д и р а з м у
Ж ада л д и н .
Б але т адби р эр у р давлат нишони,
Қ улидин берм ас аҳли д а вл а т они
Р оссия ҳарбий эк сп е д и ц и я с и н и н г Х ива остоналарида то р-м ор
/. 
Мунис ва Огаҳий. Фирдавс ул-иқбол. Узбекистан Республикаси Фанлар
Академияси Шарқшунослик институти қўлёзмалар фонди, рақам 5364/1,
32 а бет. Бу асарда Хивага қарши юришга қатнашган кишиларнинг сони
ошириб кўрсатилганга ўхшайди. М. С. Соловьевдан биз келтирган рақамлар
билан унинг ўртасида катта фарқ бор. Уз асарида ушбу масала юзасидан
фикр билдириб ўтган Н.И. Веселовский ҳам рус қўшинининг умумий сони
6655 кишидан иборат эди, деб ёзган. Бу рақам С.М. Соловьевдаги фактларга
тўғри келади. Қаранг: Н.И. Веселовский. Очерк историко-географических
сведений о Хивинском ханстве. СПб., 1877. с. 169.
185

---

к е л ти р и л и ш и , та б и и й к и , П етербургда катта ш о в-ш у вга сабаб
булди. Расм ий доираларда “ёввойилар” ни ж азолаш , Х ивага қарш и 
янгидан ю риш ую ш тириш ҳақида ф икр-м улоҳазалар билдирила 
б о ш л а н д и . И к к и ў р т а д а г и с а в д о - и қ т и с о д и й м у н о с а б а т л а р
сезиларли дараж ада сусайиб кетди. Хива хонлигидан Россияга 
б орган с а вд о гар л ар га н и с б ат а н ж о й л а р д а н о ҳ а қ м ун осаб атд а 
бўлина бош ланди.
А йни вақтда, П етр I Бухоро хонлигига махсус элчи йўллаб, 
у н га Т у р к и с т о н н и н г б у д авл ати б и л а н Х и ва ў р таси га р а ҳ н а
сол и ш , Х ивани яккал аб қўй и ш ва п и ровард натиж ада ҳар и к к ал а 
хо н л и кн и ҳам о с о н ги н а қўлга ки р и ти ш реж ал ар и н и ту зи ш н и
топш иради. Бу элчи и тал и ял и к Ф л о р и о Б ен еви н и эди. У 1718 
йилда, бу воқеадан бир йил олдин Бухородан П етербургга элчи 
с и ф а т и д а б о р г а н Қ у л и б е к Т ў п ч и б о ш и б и л а н б и р г а л и к д а , 
А с т р а х а н д а н К а с п и й д е н г и з и о р қ а л и Ш е м а х а в а Г и л о н
вилоятидан К азви н ва Т еҳронга, сўнгра Ҳ ирот орқал и Бухорога 
кириб келади. Бу эл ч и л и к Бухоро ва Э рон ўртасида ўш а й и ллар 
мавжуд бўлган м ож аролар туф айли қарийб бир йилча Ш ем ахида 
туриб қолганлиги учун, у Бухорога 1721 йилда келганди. Ф л о р и о
Б ен еви н и ан ча ў қ и м и ш л и одам бўлган. У н и н г Бухорога элчи
сиф атида ю б орилиш ини Э. О лворт “ ҳукумат ўш а вақтда м алакали 
рус ваки л и н и то п а олм аган ёки П етербург ўз д и п л о м ати н и хавф - 
хатар остига қўй и ш н и истам аган бўлса к е р а к ” , деб и зохдайди” 1. 
Бунга қўш илиб бўлм айди. Ч унки П етр I саройида ўз вақгида бу 
каби вазиф аларни баж ариш га ш ай турган жуда кўп хориж ликлар 
хизм ат қилганлиги маълум. Б ен еви н и ҳам ш улардан би ри бўлган. 
Бу у з о қ с а ф а р га қ и з и қ и ш д а э ҳ ти м о л , ун д аги а в а н т ю р и с т и к
саж и я ҳам сабаб бўлгандир.
Ф л ори о Б ен еви н и га Т уркистонга д о й р ҳарбий ва д и п л ом ати к 
м аъ лум отлар й и ғи ш , 
а й н и қ с а Х ивага қ а р ш и Р о с с и я -Б у х о р о
и тт и ф о қ и н и т а ш к и л э ти ш , бу х о н л и к л ар б и л ан уруш бўлган 
такд и рд а қ ан ч а а с к ар ва тўп ларн и иш га с о л и ш м у м к и н л и ги , 
уларнинг ж ойлаш ган ерлари н и ан и қл аш вазиф аси ю клатилганди. 
У Бухоро ҳукм дори А булф айзхонга (1711-1747) махсус рус о тр я- 
д и н и так л и ф эти ш и ҳамда Т уркистон ўлкасида олтин захиралари 
мавжуд ж ойларни ўрганиш и ҳам лозим. эди.
Ф л о р и о Б ен еви н и Бухоро хонлигида қари й и б уч йилча туриб
/.