Ўзбек дипломатияси тарихидан

1. Ўша асар, лл. 139, 141.
2. Умуман олганда, элчиликларга оид дастлабки қораламадан иборат бундай
ҳужжатларнинг тадқиқот ишлари учун аҳамияти каттадир. Чунки уларда ўша
давр сиёсати нуқтаи назарига тўғри келмайдиган ёки катта сиёсат учун
аҳамиятсиз саналган айрим икир-чикирлар тўлалигича ўз ифодасини топган ва
бизгача сақланиб қолган. Ваҳоланки, канцелярияда “ишловдан "ўтган ва Петербург
учун тайёрланган расмий билдиргиларда биз бундай тафсилотларга дуч келмаймиз.
201

---

уни билдирги (рапорт) ҳолига келтирилади ва п оручик билан 
П етерб ургга ж ў н а ти л а д и . 1811 й и л б о ш и д а п о р у ч и к Р о с с и я
т а ш қ и и ш л а р ва с а в д о в а з и р л и г и г а у з с а ф а р и ҳ а қ и д а г и
ҳ и с о б о т н и т о л ш и р и б қ а й та д и .
Ш ундай қилиб, 1809 йил кузида бош л ан ган поручик С убҳон- 
қуловнинг Бухоро саф ари 1811 йил б ош ига келиб ўз як у н и н и
топади. Ш ундан кей и н ан ча вакдгача бу ки м са Россия таш қи
м уносабатлари б и л ан б о ғл и қ с и ё с и й -д и п л о м а т и к м асалаларда 
кўзга таш ланм айди. Ф ақат 1818 йил га келиб О ренбург уни ян а 
Ўрта О сиёга, бу саф ар Х ива хонлигига элчи си ф ати да ж ўнатган- 
л и ги ҳақида м аълум от бор. Б у н и н г та ф с и л о ти ш ун д аки , 1816 
йилда Т роицкдан Бухоро том он йўлга ч и қ қ ан катта савдо карвони 
Б укан д еган ж о й д а Х и ва с у з о р и й л а р и н и н г ҳуж уми ту ф ай л и
талон-торож қилинади. Бу қ ар о қ ч и л и к натиж асида карвондаги 
Б у х о р о л и к с а в д о г а р л а р қ а т о р и д а Е к а т е р и н б у р г л и к р у с
с а в д о г а р л а р и д а н Я к у ш е в ва Л а з а р е в д е г а н л а р ҳам уз м о л - 
мул кларидан аж раладилар. Т а б и и й к и , улар О ренбургга қайтиб 
келгач, ҳарбий губернаторга ш и к о ят ёзиб, таланган б ой л и к л ар и - 
ни қайтариб олиш учун Росси я ҳукуматидан мадад сўрайдилар. 
Ҳ арбий губернатор П. Э ссен бу ҳакда П етербургга хабар берар 
эк ан , ном лари зи кр қи л и н ган рус савдогарлари кўрган зарарни 
127 м и н г рус руб ли м и к д о р и д а э к а н л и г и н и ё зга н д и . А м м о 
пойтахтдан ҳадеганда ж авоб келаверм айди. Ш ундан бўлса керак, 
О ренбург ҳарбий губернатори бу ҳақда пойтахтга қ ай та-қай та 
ёзи ш га м аж бур бўлади. Н ати ж ад а П етерб ургд ан т а л о н -т о р о ж
этилган карвон м асаласи бўйича п од ш оҳ н ом и дан Хива хонига 
махсус элчи ю бориш ҳақида ф ар м о й и ш келади. Ш у ф арм ой и ш га 
асосан ҳарбий губернатор П. Э ссен 1818 й и л н и н г ию нь ойида 
Х ива хони М уҳаммад Раҳим (1806-1825)га б ош қи рд аскарлари 
поручиги Абдул Н осир С убҳонқуловни элчи си ф атида ю боради 
ва унга рус савдогарлари Л азарев ва Я куш евлар кўрган зарарни 
ундириш м асаласини ҳал қи л и ш в а зи ф аси н и топш иради. Аммо 
м и с с и я м утл ақо м агл у б и ят б и л а н я к у н л а н а д и . С у б ҳ о н қу л о в 
Х ивада жуда с о в у қ қабул қ и л и н а д и . Ҳ атто у н и н г м усулм он 
қ а в м и д ан эк а н л и ги га ҳам ш убҳа б и л д и р и л и б , ўз хўж аларига 
хонликка хри сти ан ларн и н г к и р и ш и м утлақо м ан этилганлиги, 
агар бу тақи қн и бузиб улар бу ерда п айдо бўлгудай бўлсалар, у
202

---

ҳолда дарҳол қатл этилиш лари м ум кинлигини етказиш ни айтиб, 
элчи билан м узокарага кириш м асд ан уни қайтариб ю б ори ш ад и 1.
П оруч и к С уб ҳон қул ов н и н г Ўрта О сиёга йўлланган и к к и н ч и
м и сси яси ан а шу тарзд а м у ваф ф ақ и ятси з якун л ан ади . Б ундан 
к е й и н г и
й и л л а р д а г и
д и п л о м а т и к
б о р д и - к е л д и л а р д а
С убҳонқуловнинг ном и н и учратмаймиз. Афтидан рус м аъм урлари 
Х ива саф ари д ан к ей и н ундан б ош қа бу йўлда ф о й д ал ан м асл и кка 
қар о р қилган кўринади.
А м м о С у б ҳ о н қ у л о в н и н г Б у х о р о га ю б о р и л г а н м и с с и я с и
Росси я учун ан ча м у ваф ф ақ и ятл и бўлганди. А лбатта, бу ўринда 
у н и н г Бухоро ҳукм дорига ш ахсан и м п ер ато р н и н г ўзи н ом идан 
б и ти л ган махсус Ё р л и қ б и л ан б орган ли ги ҳал қи лувчи ом ил 
б ўлганди. Ш у н и н г учун ҳам у, ю қорида а й ти л га н и д ек , ҳатто 
с о х т а пул я с о в ч и В а л и т Х а м и т о в б и л а н ҳам у ч р а ш и ш г а
м у в а ф ф а қ бўлади. Ҳ уж ж атларда таъ ки д л ан и ш и ч а, у Бухорода 
“ 3 та рус ас и р и н и о зо д эти ш га э р и ш а д и ” 2.
У ш бу с а ф а р н а ти ж а с и д а Р о сси я ҳукм рон д о и р а л а р и Ўрта 
О сиёдаги си ё си й аҳвол, а й н и қ с а , Бухоро а м и р л и ги н и н г халқаро 
м а в қ е и ҳ а м д а и ч к и в а з и я т и т ў ғ р и с и д а с и н ч к о в л и к б и л а н
й и ғ и л г а н а н и қ м а ъ л у м о т л а р г а э г а б ў л а д и л а р . П о р у ч и к
С у б ҳ о н қ у л о в н и н г йўл х о ти рал ари д а кел ти ри л ган бу соҳадаги 
м аъ лум отлар э л ч и н и н г ўзига т о п ш и р и л га н , а й н и қ с а , м ахф ий 
Й ў р и қ н о м а д а б и р м а - б и р с а н а б ў ти л ган м ас а л а л а р га ж а в о б
то п и ш учун ти н м а й ҳ аракат қ и л ган л и ги н и кўрсатиб турибди.
П о р у ч и к С у б ҳ о н қ у л о в ўз с а ф а р и х о т и р а л а р и д а Б ухорога 
б о р и ш й ў л л ар и н и , аҳоли нуқтал ари о раси д аги м ас о ф ал а р н и , 
и ч и м л и к с у в л а р и з а х и р а л а р и н и (ҳ а т т о қ у д у қ л а р н и ҳ а м ), 
д а р ё л а р , ў с и м л и к л а р н о м л а р и н и б и р м а - б и р с а н а б ў ти ш га
қ а р а к а т қ и л а д и . О р е н б у р г д а в л а т а р х и в и д а у ё з г а н йўл 
х о ти р а л а р и н и н г д астл аб к и қорал ам а нусхаси с а к д а н и б қолган. 
У н д а ҳ а т т о й ў л л а р д а у ч р а г а н а й р и м ў с и м л и к л а р н и н г
ш акл л ари гач а чизи лган .
С убҳонқулов унга ю клатилган топ ш и ри ққа биноан Турки стон 
м интақасида мавжуд давлатлар орасидаги муносабатлар дараж аси 
билан жуда қизиқади. А йни қса, Бухоро-Х ива орасига раҳна солган