Ўзбек дипломатияси тарихидан

Эдвард Олворт. Ҳозирги ўзбеклар. 99-бет.
186

---

қолади, яъни 1721-1724 йиллар ичида бу ерда ф ао л и ят кўрсатади. 
А б д у л ф а й зх о н н и қ ў ш н и с и Х и в а н и қ ў л л а б -қ у в в а тл а м а с л и к к а
кўндиради. У нинг кам ердинери Н. М инер савдогар ниқоби остида 
б и р неча бор Ҳ ирот, Балх ва Б адахш онга бориб келади. У ўз 
хўж асининг курьери си ф атида Б ен еви н и тўплаган ахборотларни 
бу орада Петербургга ҳам е тк а за д и 1.
Б у н и н г устига Ш и м о л и й уруш дан қутулган П етр 1 жадал 
суръатда К асп и й ф л о т и л и я си н и куч ай ти ри ш ва д ен ги з қ и рғо- 
ғидаги қурукдик кучларини кўп ай ти ри ш иш ига к и ри ш и б кетади. 
Н атиж ада 1722 йил ёзи га келиб Э р о н н и н г К ав каз чегаралари 
б и л а н туташ рус в и л о я т л а р и д а м ун тазам п и ёд а қ ў ш и н л а р и , 
драгун о т л и қ аскарл ари , казак, қ а л м и қ в а кабардалардан иборат 
50 м и н г к и ш и л и к ҳарб и й куч ш а й л аб қ ў й и л а д и 2. Т ў ғр и , бу 
куч л ар, а с о с а н , Э р о н га қ а р ш и қ а р а ти л га н эди. А м м о л ози м
бўлган пайтда улар Х ивага қ арш и и ш л ати л и ш и ҳам эҳтим олдан 
холи эмасди.
Ш у тарзда Хива учун ғоят хавф ли бир вазият вужудга келганди. 
У н и н г хукмдори Р оссиядек катга ҳарбий салоҳиятга эга бўлган 
бир давлат билан ю зм а-ю з кела олм асл и ги н и яхш и туш унарди. 
Ш ун и н г учун ҳам Ш ерғозихон кўп ўтмай Петербургга эл чи л и к 
ю бориб, ўртадаги совуқч и л и кн и ю м ш атиш га, Б ек о ви ч -Ч ер к ас­
ски й ҳарбий эксп еди ц и яси д ан қолган асирларни Россияга қайтиб 
б ер и ш га қар о р қилади. А й н и вақтд а, у э л ч и л и к к а ю з берган 
воқеаларни баён этиб бериш ва бўлган ан гл аш и л м овч и л и к учун 
айб Хива том онида эм асл и ги н и изҳор эти ш н и то п ш и р и б , элчи 
қўлига ўз ном идан П етр I га ёзилган махсус ном а ҳам топш иради.
Ш ерғозихон эл чи л и кка б о ш л и қ қи л и б ў зи н и н г я қ и н аъ ён ­
л а р и д а н б и р и , иш к ў р г а н ва з у к к о А в а з М у қ а м м а д б е к н и
тай и н л ай д и . Э лчилик 1720 й и л н и н г май ойида А страханга етиб 
к е л а д и . Ў р н ати л ган т а м о й и л г а м у в о ф и қ А ваз М у ҳ ам м ад б ек 
А страхан гу б ер н ато р и га ўз в а к о л а ти ҳақ и д аги ҳуж ж атлар ва 
Ш ергози хон н и н г им ператор ном ига ёзган м актубини топш иради. 
Хон мактуб ида қуйидагилар б итилган эди: “ И лгарилар б и з С и з 
б и л ан дўстон а ал оқада эди к, ҳ ози рд а ҳам ш ундай б ў л и ш и н и
и стай м и з. А м м о С и з ва б и з н и н г о р ам и зд аги ан а шу дўстона 
ал оқаларга раҳна туш ди ва унга қуйидаги воқеа сабаб бўлди:
7. 
Попов А.Н. Сношения России с Хивою и Бухарою. СПб, 1853. с. 65.
2. Лысцов В. И. Персидский поход, с. 6-7.
187

---

б и зга Д ав лат Г и р ей н и н г эл ч и бўлиб кел аётган и ҳақида хабар 
етди ва б и з бундан хуш нуд бўлдик. С ўнгра эш и тд и к к и , Д авлат 
Гирей б и зн и н г улусларда ш а ҳ ар л ар қ у р и ш н и я ти д а э к а н . Б и з 
унга бун и т а қ и қ л а д и к , л е к и н у қ у л о қ о с м а д и ва ш аҳар қурди. 
Ш у н д а н к е й и н у б и зга э л ч и й ў л л а б , к а т т а Д а р ё д а н к ў ш и н
б и л ан ўтиш учун к ў п р и к қ у р и ш н и я т и д а э к а н л и г и н и б и л д и р д и
ва б и зд а н о т у л о в л а р ю б о р и ш н и т а л а б қ и л д и . Б и з а н а ш у 
м а с а л а л а р б ў й и ч а м у з о к а р а л а р о л и б б о р и ш у ч у н э л ч и
ю б о р д и к , а м м о Д а в л а т Г и р ей о д а м л а р и у н и ҳ ақ о р атл ад и л ар
ва боғл аб қатл этм о қ ч и б ўлдилар. Э л ч и м и з к ел и б , Д а в л а т Гирей 
эл ч и с и ф а т и д а эм ас, б а л к и ш аҳар қ у р и ш учун кел ган э к а н , 
д е г а н х а б а р н и е т к а з д и . Б и з Д а в л а т Г и р е й г а я н а ў з 
к и ш и л а р и м и з н и ю б о р д и к , а м м о у у л а р н и я қ и н л а ш т и р м а й
тў п л ар д ан ў ққа тута б ош л ад и . Ж а н г бўлди. Ў ш анда б и з н и н г
кўп о д а м л а р и м и з ҳал о к б ўл ди , б и з н и к и л а р ҳам кўп р усл арн и
ў л д и рди л ар. Д а в л а т Г и р ей н и ҳар хил то и ф а д аги рус од ам л ари
б и л а н м е н и н г ҳузурим га к е л ти р д и л а р . Т и р и к қо л ган р усл арн и
б и з , С и з ул у ғ д а в л а т п а н о ҳ у л а р н и х о ҳ и ш б и л д и р с а н г и з , 
қ а й т а р и ш н и я т и д а ў з и м и з д а сағутаб т у р и б м и з , ч у н к и С и з
б и л а н уруш қ и л и ш б и з н и н г х аёл и м и зд а й ў қ ” 1.
Ў ш а йили август о й и н и н г охирл ари да таш қи и ш л ар коллеги я- 
си д а н А страхан гу б е р н ат о р и га э л ч и н и П е тер б у р гга ю б о р и ш
ҳақида ф арм ой и ш келади. У нда Х ива эл ч и си н и о зи қ -о в қ а т ва 
о т-у л о в б и л ан таъ м и н л аган ҳолда м аҳбус си ф а т и д а қўри кд аб
п о й т а х т г а ж ў н а т и ш л о з и м л и г и , ш у м а қ с а д д а б и р з о б и т
б о ш ч и л и ги д а етарли д а р аж а д а а с к а р а ж р а ти ш , қў р и қч и л ар га 
эл ч и н и н г қочм аслиги учун ҳуш ёр бўл и ш н и уқти ри ш , бу ҳолни 
эл ч и н и н г ўзига ҳам айтиб қўйиш таъ ки д лан ган д и . Ф арм ой и ш д а 
бу тад б и рл ар Х ива х о н и н и н г унга эл ч и си ф а т и д а ю борилган 
Ч ер к асск и й га нисбатан д у ш м ан л ар ч а иш кўрганлиги туф ай л и
ам алга ош ирилаётганлиги айтилганди.
1721 й и л н и н г б о ш и д а Х и в а э л ч и с и ю қ о р и д а г и а л ф о з д а
П етербургга ол и б к ел и н ад и . Т а ш қ и и ш л а р к о л л е ги я си га к ел ти - 
р и л и б , бу е р д а в а зи р л а р ҳ у зу р и д а с ў р о қ қ и л и н а д и . “ С е н га
хон о гза к и н и м ал а р н и е т к а зи ш н и б у ю р га н д и ” , д е й и ш ад и улар. 
Б унга ж авоб ан элчи: “ Х он м ен га п о д ш о ҳ о л и й ҳазратл ари га
7.