Ўзбек дипломатияси тарихидан

Мейендорф Е. К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. М., 1975.
с. 
56.
2. Ўша ерда.
213

---

х о н н и н г б у й р у ғи б и л а н ўз ҳ о к и м и н и н г ш а х с и й к о т и б и г а , 
м унш ига берар, у эса б ал ан д овозда уни ўқиб б е р а р д и 1.
Кабул м ар о си м и 20 д а қ и қ а д авом этад и . Э лчи ян а б и р неча 
бор а м и р ва у н и н г вази ри б и л а н у ч р аш и б , м у зо к ар ал ар о л и б
боради . А м ир ҳар и к к и т о м о н д а н с а в д о к а р в о н л а р и н и н г те з- 
т е з к е л и б ту р и ш и ва у л а р н и н г х а в ф с и з л и г и н и т а ъ м и н л а ш
л о з и м л и г и , ж у м л а д а н , с а в д о к а р в о н л а р и н и С и р д а р ё г а ч а
б у х о р о л и к о т л и қ л а р ку зати б б о р и ш и , у е р д ан О рен б у р ггач а 
рус о тл и к д ар и ўз ҳ и м о я си га о л и ш и тў ғр и си д а ф и к р б илд и ради. 
Б и р о қ Р о сси я э л ч и с и н и н г Б ухорода Р о с с и я и м п е р и я с и н и н г
д о и м и й к о н с у л л и ги н и о ч и ш ф и к р и г а у рўйхуш б е р м а й д и ; худ­
д и ш у н и н гд ек, О р ен б у р гд а ёки П етерб ургд а Б ухоро к о н с у л ­
л и ги н и таш к и л эти ш ҳақи д аги т а к л и ф ҳам м аъ қ у л л ан м ай д и .
Р о с с и я э л ч и с и н и н г ўзи ва О р е н б у р г ген е р ал -гу б ер н а т о р и
А .Ф . Н егри э л ч и л и ги м у в а ф ф а қ и я т л и ўтди, д е б ҳ и с о б л а с а л а р - 
д а, бўлиб ўтган м у зо к а р ал а р ҳ ақ и д а б и р о н -б и р расм и й ёзм а 
ҳ уж ж ат и м з о л а н м а г а н э д и . А ф т и д а н , Б у х о р о ҳ у к м д о р л а р и
Р о с с и я б и л а н с а в д о -и қ т и с о д и й а л о қ а л а р н и к е н г а й т и р и ш г а
ҳ а р а к ат қ и л с а л а р -д а , ў зл а р и н и ё зм а б и ти м ва ш а р т н о м а л а р
б и л ан б оғл аб қ ў й и ш н и и стам ас эд и л ар . Ҳ ар ҳолда А. Ф . Н егри 
Р о сси я д авл ат э л ч и с и с и ф а т и д а Б ухорода а м и р б и л ан савд о- 
с о т и қ м а с а л а л а р и н и р а с м и й м у ҳ о к а м а қ и л д и ва кўп ўтм ай 
ю қ о р и д а зи к р эти л га н савд о к а р в о н л а р и н и қурол л и о тл и к д а р
ҳ и м о я си д а к у за ти б қ ў й и ш ва кути б о л и ш о д а т туе и га к и р а 
б о ш л а д и . Ш у б и л а н б и р г а э л ч и б о ш қ а м а с а л а л а р б ў й и ч а , 
ж у м л а д а н , р у с а с и р л а р и ҳ а қ и д а р а с м и й ва н о р а с м и й
уч раш увлар о л и б б орд и ва 20 га я қ и н рус а с и р л а р и н и харид 
қ и л и б , ўзи б и л ан о л и б кетди.
А м и р элчи га М уҳам м ад Ю суф М у н ш и н и н г “ Т ар и х и М у- 
қ и м х о н и й ” қ ў л ё зм а с и н и так д и м қ и л д и ; б ун и рус э л ч и л и ги га
кў р с а ти л га н ш о ҳ о н а и л т и ф о т , д е й и ш м у м к и н , зе р о , бун д ай
а с а р н и н г б о р л и ги П етерб ургд а \а л и ҳеч к и м га м аълум эм ас 
эди. Ш а р қ ш у н о с О. И . С е н ь к о в с к и й у н и н г а й р и м қ и с м л а р и н и
ф р а н ц у з т и л и д а н а ш р э т г а н и д а н с ў н г м а з к у р қ ў л ё з м а
О врупода ҳам м аш ҳур бўлган эди. “ Т ари хи М у қ и м х о н и й ” н и н г
1. 
Семенов А.А. К истории дипломатических сношений между Россией
и Бухарой в начале X IX в.
- 
Известия академии наук Уз ССР. 1951. №
1. с. 91.
214

---

1956 й и л и А.А. С е м ё н о в то м о н и д а н рус ти л и д а чоп эти л ган л и ги
ҳам м ага м аъ л ум 1.
А .Ф . Н е г р и э л ч и л и г и н и н г Р о с с и я д а в л а т и у ч ун м уҳи м
сам ар ал ар и д ан б и р и - бу ўл ка ҳақида у н и н г аъзолари ам алга 
о ш и р г а н ту р л и х и л м а ъ л у м о т л а р й и г и ш , та ҳ л и л қ и л и ш ва 
хулосалар ясаш б ў л д и к и , Е. К. М ей ен д о р ф н и н г “ О ренбургдан 
Бухорога саёҳат” асари бунга я қ қ о л м исол бўла олади. Ўз вақтида 
Б у х о р о ҳ а қ и д а э н г м у к а м м а л а с а р ҳ и с о б л а н г а н , б и р о қ
ш о в и н и с т и к ру х д аги а й р и м ф и к р -м у л о ҳ а з а л а р и э ъ т и р о зл и
б ў л г а н б у к и т о б н и н г м у а л л и ф и Б у х о р о - Р о с с и я с а в д о
ал о қ а л а р и н и н г и сти қ б о л л ар и ҳақида ф и к р ю ри ти б , бу йўлдаги 
м у а м м о л а р н и ҳ а л қ и л и ш у ч у н қ у й и д а г и у з о қ н и к ў з л а г а н
хулосаларни б ерган эди: “ А гар Б ухородан Р осси яга боради ган
й ў л д а қ а р о қ ч и л и к ва й ў л т ў с а р л и к т у г а т и л с а , с а в д о а н ч а
кен гаяд и . А гар Х и ва х о н л и ги Р о сси я ҳукм рон л и ги остига ўтса, 
бу йўл м утлақо х а в ф с и з б ўл ад и 2.
А .Ф . Н егри Б ухорода 1820 й ил 20 д е к аб р д а н 1821 йил 10 
м артгача и с ти қ о м а т қ и л ад и ва я н а Б озорчи д а и к к и ҳаф та туриб, 
25 м арт куни Б ухоро м у зо ф о т л а р и н и та р к этади.
Р о с с и я э л ч и л и г и н и н г Б у х о р о г а к е л и ш и б и л а н б о ғ л и қ
во қ еал ар “Т ари хи а м и р Ҳ а й д а р ” асарид а ш ундай таъ ри ф л ан ади :
“ Ҳ о к и й айтади: Б ухорога (рус) эл ч и си кел ган и ҳақида хабар 
етгач, х а л қ м и сл си з т о м о ш а н и кўргани кўчаларга ч и қд и . Ш унча 
х ал қ йиғилган э д и к и , та ъ р и ф л а б бўлм айди. Э л чи ш аҳар ҳудудига 
к и р и б к ел ган д а у ю р ган й ў л н и н г и к к и та р а ф и д а ги т о м о ш а - 
б и н л ар с а ф и О булхаф с К а б и р - А ллоҳ уни раҳм ат қ и л си н , - 
д а р в о з а с и г а ч а ч ў з и л г а н э д и . Э л ч и х а л қ н и н г ф а в қ у л о д д а
кўп л и ги д ан ғоят ҳай ратга к е л га н эди. Ш ун д ай қ и л и б , у ш аҳарга 
к и р и б кел д и ; а м и р (ш у м у н о са б а т б и л а н ) п о й тах т ру ҳ о н и й - 
л ар и д ан сўради: “ Б и з эл ч и о л д и д а ў р н и м и зд ан турсак, тўғри 
бўладим и? Й ў қ м и ” ? Р у ҳ о н и й л ар ш ундай ж авоб берди: “А м ир 
б и р о н та о д ам га қ ў л ти ғи га Қ у р ъ о н о л и ш н и б у ю р с и н л а р ва у 
э л ч и н и н г о л д и г а т у ш и б ю р с и н ; а г а р а м и р ў р и н л а р и д а н
турсалар, (бу) ф а қ а т О л л о ҳ н и н г К ал ом и га чуқур ҳурм ат важ ҳи-
/.