Ўзбек дипломатияси тарихидан

и Бухорой в начале XIX века.
- 
Известия академии наук Уз ССР. 1951.
№ 1. с 85-95.
208

---

Т ўғри, унгача ҳам и к к и ўртада э л ч и л и к ал о қ ал ар и д авом этиб 
келган, б и р о қ бу ал о қ ал ар д а Б ухоро то м о н и к ў п р о қ ф ао л л и к
кўрсатган. Т ари хч и лар ш аҳодат б е р и ш и ч а , 1762 й и л и О ренбург 
а т р о ф л а р и д а Б у х о р о н и н г с а в д о к а р в о н и П у гач ёв қ ў зғо л о н - 
ч и лари то м о н и д а н тал а н га н д а н с ў н г Бухоро ам и р и 1775 ва 1779 
й и л л ар и М улла Э р н азар М ақсу д о в н и ў зи н и н г эл ч и с и си ф ати да 
П е т е р б у р г г а ю б о р г а н э д и . Ш у н д а н с ў н г т о 1820 й и л г а ч а
Б ухородан Р осси яга ўн б и р м арта э л ч и л и к л а р ю борилади. Гарчи 
улар с и ё с и й -д и п л о м а т и к характерд аги м уам м олар б и л ан б о ғл и қ
б ў л с а - д а , у л а р г а ҳ а м м а в а қ т ў з а р о с а в д о а л о қ а л а р и н и
м устаҳкам лаш вази ф аси ҳам ю к л а н а р эди. З е р о , Бухоро Россия 
б и л ан савд о а л о қ а л а р и н и к е н га й т и р и ш д а н ва у н и н г т р а н зи т 
и м к о н и ятл а р и д ан м ан ф аатд о р эди.
X IX а с р б о ш л а р и д а Р о с с и я д а н Б у х о р о г а ю б о р и л г а н
эл ч и л и к л а р н и н г сон и кўп эмас. Ў рта Ш а р қ ва О врупо м ож арола- 
рига аралаш и б кетган П етербург Ў рта О сиё хон ликлари билан 
д и п л о м а ти к ал о қ а л а р о л и б б о р и ш д ан кўра бу ўлкалар ҳақида 
м аълум отлар й и ги ш б и л ан ш уғулланарди. 1804 йили Бухорога 
ю б орилган рус элчи си п оручик Г авердовский (унга бу ўлкани 
ўр ган и ш б ў й и ч а к е н г қ а м р о в л и т о п ш и р и к д а р б е р и л га н эд и ) 
й ў л д а қ а р о қ ч и л а р г а д у ч к е л и б , м а қ с а д и г а е т о л м а й о р қ а г а
қайтиш га мажбур бўлади. 1809 й и л и п од ш оҳ А лександр I ном идан 
О ренбург генерал-губернатори то м о н и д ан Бухорога ю борилган 
С у б ҳ о н қ у л о в э л ч и л и г и н и н г Р о с с и я уч ун с а м а р а с и у н и н г
д и п л о м а ти к аҳам иятидан кўра, у й и ғи б қайтган ҳарбий-стратегик 
қийм атга эга бўлган м аълум отларда эди, деса ҳам бўлади.
Р у с -ф р а н ц у з уруш и д а в р и д а (1812) Б ухоро б и л а н Р о сси я 
ўртасида н а ф а қ а т э л ч и л и к а л о қ а л а р и , б ал к и кар во н йўлларидаги 
қ а р о қ ч и л и к н и н г к у ч а й и б к е т г а н л и г и т у ф а й л и ў за р о с а в д о
ал о қ ал ар и ҳам ан ч а қ и с қ а р и б қ о л га н эди.
Ф р а н ц и я б и л ан уруш тугагач, Росси я ҳукм рон дои ралари ўз 
э ъ т и б о р и н и Ў рта О с и ё га қ а р а т а д и ва и к к и ў р та д а ги с а в д о
а л о қ а л а р и н и к е н га й ти р и ш б и л а н б и р қаторда, бу “ ном аълум
ўлка" ҳақида турли хил маълумотлар йиғиш га астойдил кириш ади.
О р е н б у р г г е н е р а л -г у б е р н а т о р и Б ухоро а м и р и г а хат ёзи б , 
Ф р ан ц и я билан уруш Россия ғалабаси билан тугаганлигини хабар 
қилади ва и к к и ўртадаги савдо алоқаларини кенгайтириш га даъват 
этади.
209

---

Ш ундан сўнг Бухородан Россияга икки марта расм ий эл ч и л и к­
лар ю борилади. У ларн и н г ҳар и ккаласи га девонбеги А зим ж он 
М ўм инж онов б ош чилик қи л ад и 1.
А м ир Ҳайдар (1800-1826) А зим ж он девонбеги орқали подшоҳга 
ю борган Ё рл и қд а Ф р а н ц и я устидан қо зо н и л га н ғалаба билан 
табриклаб, унинг эътиборини савдо алоқаларига о и д муаммоларга: 
са в д о к а р в о н л а р и н и н г қ а р о қ ч и л а р т о м о н и д а н та л а н а ё т га н и , 
чегара божхоналарида бухоролик савдогарларга ази ят етказилаёт- 
гани ва ҳ.к. ларга қаратади2. Элчи бу ф и крл арн и шархдаб, савдо 
а л о қ а л а р и н и м устаҳкам лаш м ақ сад и д а б и р га л и к д а тад б и р л ар
кўриш , улар йўлида 
f o b
бўлаётган тўсиқдарни б артараф эти ш , 
ҳатго Б ухоронинг рус асирлари м асаласини м уҳокама қилиш га 
\а м тайёр эканлигини билдириб, Р осси ян и н г ваколатли элчисини 
Бухорога ю бориш ни ам ир ном идан такл и ф этади.3
Р о с с и я т а ш қ и и ш л а р в а з и р л и г и н и н г н о т а с и д а А зи м ж о н
д евонб еги эл чи л и ги м ам н у н и ят б илан қабул қ и л и н га н л и ги ва 
ўзаро алоқаларга оид м асалалар борасида м узокаралар олиб бориш
учун Бухорога рус элчилиги ю борилиш и ҳақида расм ий равиш да 
эълон қилинади. Бироқ, амалда бундай эл чи л и к келавермаганидан 
1818 йилда ян а А зим ж он девонбеги бош чи л и ги д а “д ўстлик ва 
тотувли к асосл ари н и м устаҳкам лаш учун” Б ухородан эл ч и л и к
ж ў н а т и л а д и ва ю қ о р и д а э с л а т и л г а н м а с а л а л а р ю з а с и д а н
м узокаралар давом этгирилади.
Р о с с и я подш оҳи Бухоро а м и р и н и н г м азкур эл ч и л и к л а р и га
ж авобан 1820 йил сентябрда ў зи н и н г ю ксак м ақом амалдори - 
ҳ а қ и қ и й давлат м аслаҳатчиси, ф о р с ва турк т и л л а р и н и яхш и 
билган ш арқш унос, Р осси ян и н г Теҳрондаги элчихонасида иш лаб, 
таж риба ортгирган д иплом ат А лександр Ф едорович Н егри (1784- 
1854) раҳбарлигида расм ий давлат эл ч и л и ги н и ю боради.
А л е к с а н д р I А .Ф . Н егр и о р қ а л и а м и р Ҳ а й д а р га ю б о р ган
Ё рлиғида ш ундай дейилади: “ Б ухорон и н г м оли к и а м и р Ҳ айдар 
С ултонга Б и зн и н г, И м п ератор ҳазратлари н и н г, ё қ и м л и о л қ и ш - 
л а р и м и з (бўлсин!). Ҳ азрати н ги здан ю б орилган элчи девонбеги
/. 
Муфассалроқ қаранг: “Шарқшунослик ”, 1999, № 9 , 119- 132-бетлар.
2. Мироншоҳ Мунши. Мактубот, муншаот ва маншурот. Ўз РФА
ШИ қўлёшалар хазинаси. Инв. № 289, 200-а, б бетлар.
3. Внешняя политика России XIX и начала XX века. Серия I, Т., VIII.
М. 1972. с. 646-647.
210

---

А зим ж он М ў м и н ж он ов Б изга С и зн и н г ё р л и ғи н ги зн и топ ш и рд и . 
Б и з ундан С и зн и н г Р осси я ва Бухоро ўртасида қадим дан мавжуд 
бўлган д ўстли к ва савдо а л о қ ал ар и н и н г р а в н а қ то п и ш и ҳақидаги 
и с т а к л а р и н г и з н и м а м н у н и я т б и л а н а н г л а д и к . Б у м а с а л а га
ў зи м и зн и н г э ъ т и б о р и м и зн и н ам о й и ш қ и л и ш (м ақсади д а) Биз 
Ҳ азрати н ги з ҳузурига ҳақи қи й давлат м аслаҳатчиси ва кавалери 
А л ексан д р Н е гр и н и ж ўн атд и к; унга С и з н и н г зо ти н ги зга гоят 
м о й и л л и ги м и зн и тасд и қл аш ва Р о сси я б и л ан Бухоро ўртасидаги 
савдо ал о қал ар и н и э н г кулай тартибга к ел ти ри ш ва таъ м и н лаш га 
а л о қ а д о р б ў л г а н ж и ҳ а т л а р и н и т у ш у н т и р и ш т о п ш и р и л а д и . 
А л қи сса, С и зн и Худога топш ирдик.
Петербургда, 1820 йил 24 июл куни, Бизнинг п о д ш о ҳ л и ги м и з- 
н и н г й и ги р м ан ч и йилида б ери лд и ” .1
П од ш оҳ ёрлигида жуда беғубор, ҳатто н азокатл и ж и лолан ган
бу ф и к р л ар Росси я таш қи иш лар вазири К. В. Н ессельроден и н г 
А .Ф . Н е ф и г а берган қўш и м ча қўлланм асида (1820 йил 25 июл 
(6 ав гу с т) ш у н д а й т а л қ и н қ и л и н а д и : “ Г ар ч и б и зд а н у зо к д а 
бўлсалар-да, б и р о қ савдо воситаси б и л ан м уайян б и р дараж ада 
б о ғл и қ л и ги б ўл ган О си ё м улклари ҳ ақ и д а м у м к и н қ ад ар эн г 
т ў ғ р и м а ъ л у м о т л а р н и й и г и ш уч ун м и с с и я м и з н и Б у х о р о га
ж ўн ати ш д ан ф о й д ал ан и ш зарурлигини эъ ти р о ф этиб, вази рли к 
ж ан о б и н ги зга қуйидаги то п ш и р и к д ар н и беради.
1. Қ ўқон х о н л и ги н и н г аҳволини, бу м улк н и н г м узоф отлари, 
таб и и й б о й л и к л а р и , савд о си , б о ш қ ар у ви , ҳози рги ҳ о к и м н и н г 
хислатлари ва х о н л и к н и н г қўш н и л ари б и л ан м уносабатларини 
билиш.
2. Т уркистон ва Т ош кен т ҳақида ҳам худди ш ундай тафсилотлар.
3. Б ухоронинг У см онли П орта (Т уркия) га, Э р о н га, Х ивага 
ва аф гон л арга ни сб атан муносабати.
4. Э слатилганлардан охи ри д аги лари н и н г ҳозирги аҳволи.
5. С ирдарё (Я ксарт) ва Амударё (Ж айҳун) да кем алар ю радим и, 
қай си ж о й и д ан бош л ан ад и ва қаерда тўхтайди.
6. Ш ун и н гд ек, Кобул, Қ андаҳор, К аш м и р, Тибетдаги Л атак 
ва П анж об ҳақида ҳақиқатга жуда яқ и н бўлган маълумотларни 
олиш гоят мақсадга м увоф иқ бўлур эди; ўш а ерл арн и н г ҳақиқий