Ўзбек дипломатияси тарихидан

Турк хоконлиги даври
дипломатиясидан
Ю р ти м и зн и н г қадим ги даврларда ол и б б орган д и п л о м а ти к
алоқалари ҳақида сўз борар экан , бу ҳол, а й н и қ с а , Т у р к х о к о н ­
лиги д аврларидан қолган турли битиклар ва аш ёви й далилларда 
ў зи н и н г ёрқи н иф одаси н и топ ган л и ги н и кўрам из. А й н и вақтда, 
б и р и н ч и ту р к х о қ о н л и ги (551-630 й и л л ар ) ва и к к и н ч и турк 
хоқонлиги (V III а с р н и н г 20-30 йиллари) ёки уйғур хоқонлиги 
(VII аср н и н г II ярм и ) хукм ронлигига о и д жуда кўп воқеалар, 
ж ум л ад ан , б о ш қ а халкд ар б и л ан о л и б б о р и л ган д и п л о м а т и к
алоқалар хитой м анбаларида кўплаб с акд ан и б қолган.
/. 
Насимхон Раҳмон. Турк хоқонлиги. Ташкент, 1993. 21-23-бетпар.
240

---

Бу вақтлар ичида туркийлар Ғарбу Ш арқца ва Ж ануб тарафда 
тараққий этган м ам лакатлар б илан узвий алоқада эдилар. Хитойлар 
б илан яхш и қўш н и ч и л и к м уносабатлари бор эди.
Т у р к х о қ о н и Б ўм и н ваф оти д ан к е й и н 552 й илда хоқон л и к 
у н и н г угли (Ш а р қ и й турк х оқон л и ги ) ва укаси И стам и хоқон 
(Ғ а р б и й турк х о қ о н л и ги ) то м о н и д а н б о ш қ а р и л а д и га н бўлди. 
(В и зан ти яли к тарихчи Ф е о ф и л а к т С им катта уни С тем би хоқон 
д еб атайди). О радан кўп ўтм ай, у Ш а р қ и й турк хоқонлигидан 
аж ралиб, м устақилликка эриш гач, халқаро доирадаги хоқон бўлиб 
қолди. С осонийлар ҳукм дори Хусрав А нуш и рвон (531-579) билан 
д и п л ом ати к алоқалар ўрнатилди. Б унинг устига, И стами А нуш ир- 
вон га ўз қи злари д ан б и р и н и б ерган эди. И к к и ҳукм дор ўзаро 
келиш иб Ўрта О сиё ва А ф гон и стон н и н г бир қи см и да, Э роннинг 
ш и м оли -ш арқи д а ҳукм рон бўлган эро н и й л ар н и то р -м о р келти­
риб, уларга қараш ли ж ойларни бўлиш иб олдилар.
И стам и узоқни кўрадиган ҳукмдор эди. У В изантия билан ҳам 
ўз а л о қ а си н и м устаҳкам лади. И п а к ж ўнатиб туриш м ақсадида 
М а н н а х д е г а н с у ғд н и В ол га ва К а в к а з о р қ а л и В и за н т и я га
ж ўнатиб, им ператор Ю стин 
II 
б илан алоқа ўрнатди. К еласи йили 
М аннах ўзи билан бирга В изантия элчиси Зем архосни олиб қайтди. 
Б и р о қ И стам и д и п л о м а ти к м ун осаб атл арн и ёзувси з ўрнатиш и 
м ум кин эмас эди.
Э лчи М ан н ах Ю стинга, албагга, хат о л и б борган ва руний 
а л и ф б о худди ш у йўсинда халқаро ал оқалар учун хизм ат қила 
бош лаган. Бу ҳакда ян а б и р ш ундай тарихий далил бор. Истами 
хоқон Ю стин 
II 
га мактуб ж ўнатганлиги ҳақида тарихчи М енандр 
хабар беради. А м м о бу мактуб қай си ёзув - сугд ёзуви ёки туркий 
ё зу в б и л а н б и т и л г а н м и , д е г а н с а в о л о ч и қ қ о л а д и . К ў р и н и б
т у р и б д и к и , И с т ам и х о қ о н д а в р и д а ту р к и й ёзув а с о си й алоқа 
воситаси бўлган1.