Ўзбек дипломатияси тарихидан

II қисм
Юртимиз дипломатиясига оид лавҳалар
Ў з б е к д и п л о м а т и я с и н и н г ж у д а қ а д и м з а м о н л а р г а о и д
ёзиш м алари бизгача етиб келмаган. Араб истилосигача бу ерда 
мавжуд бўлган асарл ар ва ҳуж ж атлар “ коф и рл ар м а ъ н а в и яти ” 
си ф ати да мусулмон ф о т и \а а р и то м о н и д ан йўқ қилиб таш ланган.
М асалан, Абу Райҳон Б еруний араб л аш карбош иси Қутайба 
ибн М услим бош чилигидаги истилочилар Х оразм ни забт этгач, 
бу ердаги ёзма ёдгорликларга нисбатан юритган сиёсати ҳақида 
ш у н д ай ё зган д и : ’’Қ утай ба Х о р азм хати н и ях ш и б и л ад и га н , 
уларнинг хабар ва ривоятларини ўрганган ва билим ини бош қаларга 
ўргатадиган киш иларни ҳалок этиб, буткул й ўқ қилиб юборган 
эди. Ш ун и н г учун у (хабар ва ривоятлар) ислом давридан кейин 
ҳақиқатни билиб бўлмайдиган дараж ада яш и р и н қолди” . 1 Ш унинг 
учун ҳам б у н д ай м аъ л у м о тл ар к ў п р о қ х о р и ж и й м у ал л и ф л а р
(ю н он и й , ч и ний каби) асарларида учрайди. А йни вакдда кўпгина 
аж ойиб маълумотларни тош битиклардаги хабарлардан ҳам олиш
м ум кин. Баъзи хабарлар бизгача етиб келган суғд ҳужжатларида 
ҳам м авж уд. А слида эс а уч м и н г й и л д ан ортик, д а в л а тч и л и к
тарихига эга бўлган ю ртимизда турли даврларда ф аолият кўрсатган 
д а в л а т л а р т а ш қ и с и ё с а т и г а д о й р м и н г л а б ҳ у ж ж а т л а р н и н г
бўлганлигига шубҳа бўлиш и м ум кин эмас.
К ейинги м инг йиллик тарихим из эса аждодларимиз қўли билан 
ё зи л га н к и т о б л а р - қ ў л ё зм а л а р д а ўз а к с и н и то п га н . У ларда 
диплом атик ёзиш маларга оид кўплаб маълумотлар жамланган. Айни 
вақгда бундай маълумотлар турли давлат архивларида ҳам мавжуд.
Куй и да ана шу м анбалардан ай ри м нам уналар келтирилади.
Хитой элчиси Чжан Цян
маълумотларидан:
Х итой давлати м илоддан аввалги и к к и н ч и асрда Хан сулоласи 
даврида ғарбга том он и нтила б ош л ай д и . Бу ҳол и кки н ч и аср н и н г 
сўнгги чорагида Ф аргон а б илан Х итой ўртасида кески н с и ё с и й -
/. 
Абу Райҳон Беруний. Танланган асарлар. 1. Қадимги халқлардан
қолган ёдгорликлар. Ташкент, Фан, 1968. 72-бет.
237

---

ҳарбий алоқаларга олиб келади. Бу соҳадаги маълум муаммолари и 
ҳал этиш учун Ф аргонага Хитой элчиси Ч ж ан юборилади. Элчига 
аслида катта вазифалар ю кланган эди. У нинг мақсади м интақанинг 
Б а қ т р и я қ и с м и д а ҳ у к м р о н б ўл ган ю ж и л ар (та х о р л ар ) б и л а н
хунларга қарш и ҳарбий и тги ф о қ тузиш , йўл-йўлакай Ф аргонага 
ҳам кириб, у билан бўлган ихтилоф ларни бартараф этиш бўлганди. 
Хитойликлардан элчи Ч ж ан Ц ян Ф аргона билан илк бор таниш ган 
кимсалардан бири бўдди. Улар Ф аргонани Д о ю н , бу ердаги давлатни 
Д овон - Улуғ Ван давлати деб атардилар. Ч ж ан Ц ян ёзиб қолдирган 
маълумотларга қараганда, Ф аргона ҳукмдори уни жуда яхш и қабул 
қилади. У нинг совға-салом ларини катта м ам нуният билан олиб, 
кетар чоғида элчига ўз навбатида кўплаб қим матбаҳо тортикдар 
ҳадя этади ва унга йўл кўрсатувчи алоқа хизматчиларини ҳамроҳ 
қилиб жўнатади. Бу ҳол ўртадаги м узокараларнинг ҳар иккала томон 
учун ҳам мақбул даражада бўггиб ўтганлигига ш оҳидлик беради.
Э л ч и Ч ж а н Ц я н ўз с а ф а р и д а в р и д а Ф а р г о н а , С у ғд и ё н а , 
Б а қ тр и я ва Т у р к и с т о н н и н г б о ш қ а қатор в и л о ятл ар и д а бўлиб, 
бу ердаги халқпар, у л ар н и н г си ёси й тузум и, м ад ан и й ҳаёти ва 
урф -одатлари ҳақида қи м м атл и м аълум отлар тўплайди ва уларни 
ёзи б қолдиради. “Д о в о н д ан ғарбга то м о н А нсигача (П арф и ягач а) 
бўлган улкан ҳудудда турли тилларда, лаҳж аларда сўзлаш салар- 
д а , а м м о у р ф -о д а тл а р и ўхш аш ва м уом ал ад а б и р -б и р л а р и н и
туш ун ад и лар” - деб таъ кидлайди элчи. У н и н г ёзи ш и ч а , Ф аргона 
давлати бош қаруви ти зи м и д а ҳукм дор, у н и н г и к к и ёрдам чиси 
(вази ри ) ва оқсоқол л ар кенгаш и ф ао л и я т кўрсатган. О қ со қ о л - 
л а р к е н г а ш и у р у ш о ч и ш , с у л ҳ т у з и ш , я н г и ҳ у к м д о р н и
т а й и н л а ш д а к атта ў р и н ту тган . М а с а л а н , х и т о й л и к л а р н и н г
Ф аргон ага таж овузлари чоғида оқсо қо л л ар кен гаш и ўзаро сулҳ 
тузиш тараф дори бўлиб ч и қад и ва бунга м уяссар бўлади ҳ ам 1.