Ўзбек дипломатияси тарихидан

X У Л О С A
М устақиллик ш арофати билан уч м инг йилдан зиёд вақт ичида 
ф аолият кўрсатган давлатчилик тарихим изнинг барча жабҳаларини 
од и лон а т а д қ и қ эти ш , уни халқимизга бир бутун ва ҳаққоний 
тарзда такдим этиш им кон и га эга бўлдик.
Албагга, бу бирдан юзага чиқадиган осон иш эмас. Бунинг учун 
шу пайтгача ўрган ил маган ёки атайлаб четлаб ўтилган сон-саноқсиз 
ёзма м анбаларни ўрганиш , архив маълумотларига мурожаат қилиш , 
ҳатго ил гари истифодага киритилган юзлаб ҳужжатларни ҳозирги 
кун талаблари нуқгаи назаридан қайта кўриб чиқиш га тўғри келади. 
Ҳ ал и т а р и х и м и зд а ў р га н и л м а га н в о қ е л и к л а р , ё зи л м а га н “ о қ
доғлар” кўп.
А на шундай соҳалардан бири ўзбек диплом атияси тарихидир.
М аълумки, дипломатия тарихи давлатчилик тарихининг тарки- 
б ий атрибутидир. Уни ёритмасдан туриб давлатчиликнинг муайян 
тари хи й ш ароитдаги ф ао л и яти н и об ъектив баҳолаб бўлм айди. 
Ш унинг учун ҳам ушбу мавзу ҳозирги кунда гоят катга аҳамиятга 
м олик бўлган долзарб йўналишлардан бири саналади.
У збек диплом атияси тарихи сарҳадларимизда биринчи пайдо 
бўлган д авл атч и л и к ую ш м алари тарихидан б ош л ан ад и . У н и н г 
сарчаш малари “Авесто” саҳифаларида акс этган ф икр-м улоҳаза- 
лардан озикданган. У асрлар мобайнида сайқалланиб келган. Давлат- 
дан-давлатга, элдан-элга, асрдан-асрга ўтиб, тобора тиникдаш иб 
борган унинг турли қирралари “ Қутадғу б и л и к ” ва ўнлаб дастурий 
асарларда ўз аксини топиб келган. Бундай аж ойиб манбалар тарихи­
мизда ф аолият кўрсатган ҳукмдорлар учун таш қи сиёсат бобида 
дастуриламал вазиф асини ўтаган.
Д а в л а т ч и л и к т а р и х и м и з д а б ў л г а н и д е к , у н и н г т а р к и б и й
қисм и - ўзбек дипломатияси тарихида ҳам ҳодисалар ривож и бир 
зайлда давом этмаган, унда баъзан кенг қам ровли им кониятлар 
д а в р и ҳукм сурган б ўл са, ай р и м за м о н л а р д а та н а ззу л ҳам да 
чекланган воқеликлар даврлари ҳам намоён бўлган. Аммо, шунга
235

---

қарамасдан, давлатчилигим из тарихида юз берган барча ҳолатларда 
д и п л о м ати ям и з тарихан та р к и б топган ўз там ой и л лари га ам ал 
қилиб келган, унда м устақиллик гоясига содиқлик, ти н ч л и к ва 
осойиш таликка интилиш , уни асраш , қўш ни давлатлар ва халқлар 
б и л а н я х ш и м у н о с а б а т л а р н и ж о р и й э т и ш , с а в д о - с о т и қ н и
ривож лантириш , б ош қа халқларга ҳурмат билан қараш , ватанни 
севиш , адолат нуқгаи назаридан иш кўриш каби қирралар ҳамиш а 
намоён бўлиб келган.
Т ўплам -м оногораф иядаги ҳар бир даврга бағиш ланган илмий 
очерқда, унга илова қилинган д иплом атик ёзиш малар, ҳужжатлар 
ва лавҳаларда ана ш у там ойиллар у ёки бу тарзда ўз аксини топган. 
Бу ҳол у зо қ тарихим изда юз берган айрим узилиш лар ҳисобга 
олинмаса, қадим даврлардан то XIX асрнинг иккинчи ярм игача, 
яъни Ўрта О сиё хонликлари Россия им перияси том онидан босиб 
олингунига кддар узлуксиз давом этиб келган.
236

---