Ўзбек дипломатияси тарихидан

М а х м уд бин Вали. М о р е т айн от н о си т ел ьн о доблест ей
благородных (География). Введение. (П еревод, примечания, указат ели
Б. А. Ахмедова). Ташкент, 1977.
2. Қаранг: Бартольд В. В. Сочинения. 1.11.4.2. М., 1964. с. 389.
225

---

қарар эд и лар ва бу ҳол баъзан уларни эл чи л арн и қабул қилиш
м аросим ига ян ги л и кл ар ки ри ти ш га олиб келарди.
Ҳ о ф и з Т ан и ш Бухорий ў зи н и н г “ А бдулланом а” 1 асарид а 1587 
йили Ҳ индистондаги бобурийлар сулоласидан бўлган А кбарш оҳ 
(1542-1605) с а р о й и га ю б ори л ган А б д у л л ах о н н и н г (1557-1599) 
элчи си М ир К урайш б илан биргаликда у н и н г эл чи л ари Ҳ аки м
Ҳ ум ом ва С а д р Ж а ҳ о н н и н г к ел га н л и ги ҳ ақ и д а м аъ л у м о тл ар
беради. А сарда Ҳ и н д и стон эл чи л ари н и Бухоро ам и ри сарой и да 
қабул қи л и ш м аросим и ш ундай таъриф ланади: “ С ултон Ҳ усайн 
М ирза м адрасасида катта базм ую ш тирилди. А бдуллахон учун 
тахт ў рн ати л и б , у н и н г атр о ф и д а, ам ал л ар и га қ а р а б , н о и б л ар , 
ам и р ва л аш карб ош и л ар ж ойлаш дилар. Т илладўзи тўн лар ки й ган
ва м арвари дл ар қадалиб безати л ган хан ж арл ар та қ қ а н махсус 
к и ш и л ар хизматда эдилар. С арой ҳ о ж и б л ари н и н г қулокдари хон 
ф ар м о й и ш и га қаратилган эди. М аж лис б о ш л ан и ш и б и л ан Ҳ аки м
Ҳ ум ом , С адр Ж аҳон ва э л ч и л и к н и н г б о ш қ а к и ш и л ар и базмга 
так л и ф этилдилар. Ҳ и н д элчиларига уларнинг ш о^аари элчиларни 
қандай тартибда қабул қилса, шу тар ти б -қо и д ага асосан муро- 
ж аат қи л и ш л ари га иж озат берилди. Ҳ и н д элчи си Ҳ аки м Ҳ ум ом
ҳаяж онга тўлган ҳолда йигирм а етти маротаба салом берди. С алом
ш ун д ан и б о р а т э д и к и , қ ў л -к а ф т л а р и н и е р га т е к к и з и б , с ў н г 
балан д га кўтаради ва олдинга қадам таш лаб б о ш и н и қуйи солади. 
О лий ж о й га (тахтга) я қ и н л а ш га н д а элчи ти зза с и д а тури б хон 
қўлини ўпади ва ўзи б илан келтирган ном ани узатади. Н о м а н и н г 
м азм уни ш ундан иборат эд и к и , - деб ёзади Ҳ о ф и з Т а н и ш Бухо­
р и й , - м уҳаббат ва д ўстл и к ҳақида сўзл ан и б , ум ум ий д уш м ан
(Э р о н )д а н саьутаниш учун б и р гал и к д а ҳаракат қ и л и ш т а к л и ф
э т и л а д и ”2.
Бу тари хи й ҳужжатдан к ўри н и б тури б д и ки , ҳи н д эл ч и с и ни 
қабул қ и л и ш м ар о си м и тан тан ал и тарзда ў тк ази л ган . Бухоро 
ам и ри Ҳ и н д и стон элчи си га ам и р л и кд а қабул қ и л и н га н тартиб 
бўйича эм ас, балки ўз ю ртидаги одат бўйича салом га кел и ш н и
т а к л и ф эти б , унга катта и л ти ф о т курсатган. Э л ч и л а р н и қабул
]. Ҳофиз Таниш ибн М ир М уҳам м ад Бухорий. А бдулланом а
( Шарафномаи шоҳий). 1 жилд. Форсчадан Содиқ Мирзаев таржимаси.
Масьул муҳаррир Я. Ғ. Ғуломов. Ташкент, “Фан ”. 1969.
2. 
Қаранг: Низомуддинов И.Ғ. X V I-X V III асрларда Ўрта Осиё-
Ҳиндистон муносабатлари. Ташкент. ”Фан ”. 1969. 35-6.
226

---

қ и л и ш м ар о с и м и та р т и б и га к и р и т и л г а н бу я н г и л и к н а и н к и
элчи га курсатилган хос иззат, б алки элчи ти м сол и да Ҳ индистон 
д а в л а ти га , у н и н г п од ш оҳи га н и с б ат а н чуқур ҳурм ат и ф о д аси
бўлган эди. Абдуллахон бу б илан А к барш оҳни нақадар қадрлаш и- 
ни , ўзаро алоқалар ривож идан қ а н ч ал и к м анф аатд ор экан л и ги - 
н и , Б у х о р о -Ҳ и н д и сто н м уносабатлари б о ш қ а давлатлар билан 
м у н о саб атл ар д ан ф а р қ қ и л и ш и н и н а м о й и ш этган эди. З еро, 
у л а р н и н г ў за р о ё зи ш м а л а р и д а ҳ а м и ш а н а ф а қ а т д и п л о м а т и к
ил ти ф от, б алки “ илдизлари бир бўлган улуғ аж додпардан мерос 
қ о л г а н ҳ а м ж и ҳ а т л и к м у н о с а б а т л а р и н и д а в о м э т т и р и ш ” , ўз 
м улкларида “ о р о й и ш ва о сой и ш э ш и к л а р и н и куш ойиш э т и ш ” 
учун б и р -б и р л а р и билан бирга бўлиш истаги и ф одалан ар эди. 
А лбатта, Бухоро ва Ҳ и н д и стон ҳукм дорлари ўртасидаги бундай 
ҳам ж иҳатлик асосида н аф ақат н асаб и й и л д и зл а р и н и н г б ирлиги, 
б а л к и б и р қ а т о р с и ё с и й , и ж т и м о и й , м а ъ н а в и й ва б о ш қ а
м у ам м о л а р н и н г м авж удлиги қам , ҳар и к к и т о м о н н и н г та ш қ и
х а в ф д а н - зў р а й и б б о р а ё т га н Э р о н с а ф а в и й л а р д а в л а т и д а н
х а в о т и р л а н и ш и ва Э р о н б и л а н у л а р ў р т а с и д а с у н н и й -ш и а
зид д и ятл ари ҳам б ўлганлигини и н к о р қи л и б бўлмайди.
Д е м а к , X V I-X V III асрларда Бухоро а м и р и сар о й и д а ч ет эл 
эл чи л ари н и қабул қи л и ш м ароси м и н и н г қоидалари ёзм а рисолада 
б елги л ан ган бўлган. У нга кўра 
э л ч р ш и
кутиб олиш да ш иговул- 
н и н г роли катта бўлган. Э лчи ҳақида ҳам, уни ю борган зот ҳақида 
ҳам, у л а р н и н г совға-сал ом лари ва арзу ил ти м ослари ҳақида ҳам 
ш иғовул а р з қ и л ган . Ш у ҳам б ел ги л аб қ ў й и л га н к и , ш иғовул 
э л ч и н и ю борган зо т ҳақида арз қи л и б бўлгач, б и р неча қадам 
орқага ч е к и н и б , кей и н эл ч и н и н г ўзи ҳақида, у н и н г “ к ў р и н и ш ” га 
и л тим ослари ва тортикд ари бораси д а б аён о т берган. Бу аъмол 
элчи б и л ан у н и н г ҳукм дори ўртасидаги о р а л и қ н и кўрсатиш учун 
қўлланилган б ўлиш и м ум кин. Э л ч и н и н г ўз давлатидаги м авқеига 
кўра уни ю к сак м ақом сарой м ансаб дорл ари д ан и к к и ки ш и хон 
қош и га салом га ол и б келганлар; ҳукм дор у н и н г елкасига қўлини 
т е к к и з г а ч , я н а ўш а м а н с а б д о р л а р у н и ж о й и г а о л и б б о р и б
қ ў й га н л а р . Э л ч и н и қ а е р га ў т қ а з и ш н и а м и р б ую рган . У ндан 
сўрам агунларича ra n бош лам аган.
Б и р о қ Ҳ и н д и с то н п о д ш о ҳ и н и н г э л ч и с и н и қабул қ и л и ш д а 
бу қоидалардан воз кечилган эди.
М а зк у р ф а к тд а ў заро д и п л о м а т и к ва б о ш қ а хил ал о қ а л а р
т а р а қ қ и ё т и д а н м а н ф а а т д о р л и к э л ч и л а р н и қ а б у л қ и л и ш
227

---

м а р о с и м и т а р т и б и н и н г ў з г а р т и р и л и ш и г а , у н и н г Б у х о р о
саройидаги тартиб бўйича эм ас, б алки элчи келган д авл атн и н г 
м аросим и қои д алари б и л ан а л м а ш ти р и л и ш и га о л и б кел ган и н и
ҳам кўрамйз.
XIX асрга келиб Бухоро сар о й и д а эл ч и л а р н и қабул қилиш
м ар о с и м и б и р қ а д ар ў зга р га н и ва а в в ал ги ё зм а қ о и д а л ар га
я н ги л и к л а р к и р и ти л ган и кўзга таш л ан ад и . А.А. С е м ё н о в ҳам 
б у н и қ а й д қ и л га н э д и . “ А в в а л д а э л ч и о л и б к е л га н ч ет эл 
ҳ у к м д о р и н и н г м ак ту б и к и ч и к и н о қ қ а т о п ш и р и л а р , у хатн и
о ч и б , х о н н и н г б у й р у ғ и б и л а н ў з ҳ у к м д о р и н и н г ш а х с и й
котибига - м унш ига то п ш и р а р , у эса б ал ан д овозд а уни ўқиб 
б ерар э д и ” 1.
Қ аб у л м а р о с и м и қ о и д а л а р и г а к и р и т и л г а н я н г и л и к л а р , 
а й н и қ с а , ш им олдаги қ ў ш н и л а р б и л ан , ўзга м ад ан и й муҳит ва 
ўзга д и н га м ансуб бўлган й и р и к давлатлар б и л ан д и п л о м а ти к
алоқалард а акс этади ва эл ч и л а р н и қабул қ и л и ш м ароси м л ари
турф а хил к ў р и н и ш л ар д а и ф о д а то п а б ош л ай д и .
Қ а б у л м а р о с и м и қ о и д а л а р и н и ў з а р о м у ҳ о к а м а қ и л и ш
т а ж р и б а с и н и н г қ ў л л а н и л г а н и ш у н д ай я н г и л и к л а р д а н б и р и
бўлган эди. Ж у м л ад ан , 1820 йили Р о сси я подш оҳи А л ексан д р I 
(1 8 0 1 -1 8 2 6 ) Б ухоро а м и р и Ҳ а й д а р х о н (1 8 0 0 -1 8 2 6 ) с а р о й и г а
ю борган расм и й эл ч и с и А .Ф . Н егри н и қабул қ и л и ш м ароси м и
ҳар и к к и т о м о н г а м а қ б у л б ў л и ш и учун у з о қ м у ҳ о к а м а ва 
м унозара қи л и н ган эди. Р о с с и я д и п л о м а ти я с и ўз тал аб л ар и н и
й и р и к д а в л а т м а в қ е и д а н т у р и б қ ў й г а н б ў л с а , а м и р л и к
д и п л о м ати яси й и р и к д авл ат б и л ан м ун осаб атларда ўз ш аънига 
путур е т к а з м а с л и к н и , у н и т е н г х у қ у к ^ и ш е р и к д е б ҳ и с о б - 
л а ш л а р и н и к ў з л а р э д и . А й н и б и р в а қ т д а ў з а р о с а в д о
а л о қ а л а р и д а н , т и н ч - т о т у в м у н о с а б а т л а р д а н м а н ф а а т д о р л и к
т о м о н л а р н и ҳ а м ж и ҳ а т л и к к а о л и б к е л а р д и . Н е гр и э л ч и л и г и - 
н и н г а с о си й в а з и ф а с и \ а м а й н и ш у м а қ с а д н и к ў з л а р - у 
Р о с с и я -Б у х о р о с а в д о а л о қ а л а р и н и к е н г а й т и р и ш д а н , с а в д о
йўлларидаги х а вф -х атар н и б и р гал и к д а б ар тар аф қи л и ш д ан ва 
рус аси рлари м асал аси н и ҳал қи л и ш га и н ти л и ш д ан и б орат эди. 
М а зк у р э л ч и л и к н и н г р а с м и й к о т и б и Е .К . М е й е н д о р ф н и н г
/.