Ўзбек дипломатияси тарихидан

1.Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. М., 1975. с.56.
229

---

қи л и ш и талаб қи л и н ар д и . Ш ундай ҳолни 1844 йили Бухорога 
ю борилган Э рон ш оҳ и н и н г эл ч и с и н и қабул қи л и ш м аросим и 
м исолида кўриш мумкин.
М азкур элчи ёзиб қолдирган “ С аф ар н о м ай и Бухоро” қўлёзма 
м анбада' саф ар таф силотлари қаторида ам и р саройида элчи н и
қабул қи ли ш м аросим и ҳақида ҳам м аълумот берилади. “ Кун 
ботиш га ярим соат қолганда ш аҳарга ки ри б б орд и к, - д еб ёзади 
элчи. - Б и зн и ам ирга қараш ли уйлардан бирига ж ойлаш тириш ди.
...К ейин ш ири н л и кл ар, нон, холвалар келтириб суф ра ёйиш ди. 
Бир неча калла қанд ва чой ам и р ном идан кел ти р и л д и ” . А м ир 
ҳузурига элчи истаса бугун, истаса эртаси куни кел и ш и м ум ки н - 
лиги билдирилди.
Эртаси куни шиғовул келиб, уни ам ир хузурига бош лаб боради.
Э л ч и н и Р еги сто н ар к и д а қабул қ и л и ш м ар о с и м и ш ундай 
таърифланади: “ Ш иғовул билан биргаликда девонхонага кирдик... 
К ам ина хонага кириб, баланд овозда салом бердим . А м ир ҳазрат- 
лари ж авоб бериб, ўзи иш ора қилиб ж ой кўрсатди - ўлтирдим. 
Расмий таниш увдан кейин ж аҳон п ан оҳн и н г м уборак ф ар м о н и н и
ўпиб, б ош им дан баланд кўтариб, нигоҳ қилдим.
А м и р ҳ а зр а тл а р и и к к и қўли б и л а н о л и б , о ч и б , б о ш и д а н
охиригача ўқиб чикди. Аҳвол сўради: (айтадиган) ф ар м о й и ш и
б орм и, ш оҳ н им а бую рган” 2.
Э лчи ш оҳн и н г оғзаки топ ш и р и ғи н и - Бухорода ж осусликда 
айбланиб зи н д он га таш ланган А нглия ф уқароси Ж о зе ф Вулфни 
о зо д қ и л и ш м а с а л а с и э к а н л и г и н и б а ё н қ и л а д и . Ш о ҳ н и н г
м актубида ҳам ай н и шу м асала ва э р о н л и к аси р л ар м асаласи 
қўйилган эди.
Ш у билан би ри н чи қабул м аросим и тугайди; кей и н элчи н и
д астурхон чи н и н г м анзилига олиб б ориб м еҳм он қи лад и лар ва 
уни “д астурхон чи н и н г м еҳм они” деб атайдилар. Э лчи билм ай 
ёки б ош қа м ақсадда, дастурхончини вазир деб таъриф лайди.
Х уллас, элчи н и қабул қилиш м ар о си м и н и н г ан ч а соддалаш - 
тирилгани кўзга таш ланади. Э л чи н и кутиб о л и ш , ж ой л аш ти р и ш ,
/. 
Сафарномайи Бухоро (Асри Муҳаммадшоҳи қожор, 1259-1260).
Ба эҳт имоми Ҳусайн Зам оний. Теҳрон. 1379. Қ ўлёзма нуқусли
бўлганлигидан элчининг номини аниқлаш имкони бўлмади.
2. Ўша асар. 33-34-бетлар.
23 0

---

у н и н г т а ъ м и н о т и б и л а н , о д а тд аги ч а , ш и говул ш у гу л л ан ад и , 
у н и н г воситасида бир неча б ор ам ир б илан учраш увлар ую ш тири- 
л ади ва у б о ш қ а давлат арбоблари б илан м улоқотда бўлмайди.
А м и р Э рон элчисига и л ти ф от кўрсатиб, ўз ҳузурига келиш
учун м ахсус в ақ т б е л ги л а м ай д и , у н и э л ч и н и н г ўз и хтиёрига 
қол д и р ад и ; ш о ҳ н и н г ё р л и ги н и ш иговул қўлидан эм а с , балки 
эл ч и н и н г қўлидан ам и р н и н г ўзи олади, ўзи ўқийди.
Б и р о қ бу м аросим да Бухоро ам ири сарой и да эл ч и л ар н и қабул 
қ и л и ш м аросим ларидаги тан тан а ва б ай рам он а руҳ сезилм айди. 
Э л ч и н и д авл ат б о ш л и ги н и н г эм ас, д асту р х о н ч и н и н г м еҳм они 
д е б а т а й д и л а р ва у н и н г ш а р а ф и га у ю ш т и р и л ган зи ё ф а т ҳам 
д астурхон чи н и н г уйида ўтказилади.
Б у н и н г сабаб и н и , таб и и й к и , ўш а даврда и к к и д авл ат ўртаси- 
д а ги м у н о с а б а т л а р н и н г та р а н гл и ги ва э л ч и л и к н и н г м ақ са д - 
в а зи ф а л а р и н и н г характери б илан и зо \л а ш м ум кин. У Бухорода 
ж осусл и кда ай б лан ган ш ахсни озод қ и л и ш учун келган ва бу 
в а з и ф а н и б а ж ар и ш д а н о д и п л о м а т и к у сул лард ан ҳам ф о й д а - 
л а н и ш д а н б ош тортм аган эди.
Э л ч и Б у х о р о д а э к а н л и г и д а п и н ҳ о н а в о с и т а ч и л а р о р қ а л и
Т еҳрон б и л ан боғланиб турган ва ш охдан ам и р н ом и га ян а мактуб 
о л га н э д и . У н и а м и р л и к д а ги қ о и д а га кўра ш и го в у л о р қ а л и
б ер и ш д ан б о ш тортиб, “ бизда одат ш у н д ай ” , деб ам и р га ўз қўли 
б илан т о п ш и р и ш н и талаб қилади. Б и р неча бор м узокаралардан 
сўнг а м и р бунга р ози л и к билдиради.
Б и р о қ а м и р у н и н г бу т а л а б л а р и га , я ъ н и қаб ул м ар о с и м и
та р ти б и н и н г бузилиш ига ўз эъ ти р о зи н и д и п л о м а ти к усул билан 
сезди ри б қўяди - элчи н и и к к и н ч и бор қабул қи л и ш д а, одатда- 
гидек, ўз ж о й и д а кутиб олм айд и ва элчи ки р и б келгандан к е й и н - 
ги н а ч и қ и б салом л аш ад и 1. А м м о “ С а ф а р н о м а ”д а эл ч и бу ти м сол - 
н и туш унганлиги ҳақида л о м -м и м дейилм айди.
“ С аф ар н о м ай и Бухоро” асари ўқувчида у н и н г м уаллиф и (Э рон 
эл ч и си ) ва ш оҳ ҳукум атининг д и п л о м ати яси ҳақида б и р қатор 
савол л ар тугдиради. Н ош и р уни “ Э р о н н и н г давлат арбобларидан 
б и р и ” д еб т а ъ р и ф л а й д и . Э л ч и эса ў зи н и н г д и п л о м а т и я н и н г
ум ум ий қои д алари н и п и с а н а қилм аганлиги ҳамда ўзини гўё бую к 
д а в л а т н и н г в а к и л и с и ф а т и д а ту ти б , “ а ъ л о ҳ а зр а т д а в л а ти га