Ўзбек дипломатияси тарихидан

Битиктошлардаги дипломатик маълумотлар
Қ а д и м и й ту р к и й д а в л а т л а р н и н г д и п л о м а т и к а л о қ а л а р и н и
а н и к д а ш д а у л а р н и н г б о ш қ а д а в л а т л а р б и л а н о л и б б о р га н
м у н о с а б а т л а р и ҳ а қ и д а б и т и к т о ш л а р д а г и ё зу в л а р ж уда катта 
аҳам иятга эгадир. У л ар н и н г асоси й қ и см и ўрхун ёзувлари номи
/. 
Насимхон Раҳмон. Турк хоқонлиги. Ташкент, 1993. 33-34-бетлар.
2 4 1

---

билан машҳур бўлган битиклардир. Бундай б и ти к л ар н и н г каш ф
этилиш и тарихи, ўрганилиш дараж аси турлича бўлиб, улар ораси - 
д а К ултегин б и т и к т о ш и , Б и л га х о қ о н б и т и к т о ш и , Т ў н ю қ у қ
б и т и к т о ш и , К ул и ч у р б и т и к т о ш и , М о ю н ч у р б и т и к т о ш л а р и , 
а й н и қ с а , ях ш и ў р г а н и л г а н о б и д а л а р қ а т о р и г а к и р а д и . Бу 
б и т и к л а р д а т у р к и й х о қ о н л а р н и н г қ а ҳ р а м о н л и г и , у л а р н и н г
ф аолиятидаги муҳим воқеалар б илан бирга, бундай ш ахсларнинг 
ваф оти м уносабати билан таъзия б и л ди ри ш га вакиллари келган 
турли м ам лакат, халкутр ва ш аҳарларн и н г ном лари ҳам келти­
рилган. Бу эса ана шу хоқон ҳукм ронлигида, у н и н г таъсирида 
бўлган ёки у б илан яқ и н д ўсто н а-д и п л о м ати к алоқаларда бўлган 
ж ойлар ҳақида яхш и тасаввур беради.
М асалан, 731 йилда ваф от этган хоқон Кул те ги н н и н г азасига 
таъзия изҳор қилиш учун келганлар ҳақида қуйидаги маълумот 
берилган: “ А зачи, йи ғи ч и , қи тан , татаби х ал қи н и б ош лаб Удар 
сенгун келди. Табғач хоқони И с й и , Л и к а н г келди. Б ир туман 
и пак, ол ти н , кум уш ни ортиқча келтирди. Тубут (Т ибет) х о қо н и - 
дан булунг (олий м артабали ш ахс) келди. Ж анубдан кунботардаги 
Суғд м уҳож ирлари, Б у қ а р а қ (Б у х о р о ) ул усидан Н а н г сангум , 
Ўғул тархон келди. Турғаш х о қо н и д ан М ақарач там ғачи, Уғуз 
билга там ғачи келди. Н ақш л и б и ти ктош ясовч и , б и н о к о р уста 
Табғач х о қ о н н и н г сангтарош и Ч а н г сангун кел д и ” .
Култигин ваф отидан кей и н 3 ой ўтгач, 731 й и л н и н г май ойида 
Б илга хоқон Х итой и м п ератори С ю ан Ц зунга м урож аат этиб, 
Култегин н и н г су ратин и, б и ти ктош ясо вч и устал ар ж ўнатиш ни 
илтим ос қилди. У н и н г илтим оси қ о н д и р и л и б , Ч ж он Ц ой ва Л ю
С я н (б и т и к т о ш д а г и И с й и ва Л и к а н г ) к е л и б , 732 й и л н и н г
августигача б итиктош ни ўрнатиб к етд и л ар 1.