ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

Suyıqlıq yamasa gazdaǵı júdá kishi molekulalardıń toqtawsız hám 
tártipsiz qozǵalısı ilimge 
Broun qozǵalısı
 degen at penen kirdi.
Molekulalar toqtawsız hám tártipsiz qozǵalısta bolsa, onda nege 
qattı dene hám suyıqlıq ayırım molekulalarǵa ajıralıp tarqalıp ketpeydi? 
Bunıń sebebi olar arasında óz ara tartısıw kúshleri bar ekenligi. Bul 
kúshler olardı bir-birine baylanıstırıp uslap turadı. Bul kúshlerdiń 
tásir etiw shegarası qanday? Bir shópti alıp sındırayıq. Endi olardı bir-
birine qayta tiygizip qanshelli qısıp qoysaq ta, shóp pútin halına kelip 
qalmaydı. Sebebi, shóptiń sınǵan bólegindegi molekulalardı jetkilikli 
dárejede jaqınlastırıp bolmaydı. Demek, molekulalar arasındaǵı 
óz ara tásir kúshi júdá jaqın aralıqta júzege keledi eken. Bul aralıq 
molekula ólshemine júdá jaqın boladı. Onda nege plastilindi, qamırdı, 
saqqızdı bir-birine tiygizetuǵın bolsaq, jabısıp qaladı. Sebebi, olardaǵı 
molekulalardı jetkilikli dárejede jaqın aralıqqa shekem jaqınlastırıw 
múmkin. Sınǵan ayna yaki keseni jelim menen jabıstırıw da eki bólek 
arasındaǵı qalatuǵın bos jerlerdi toltırıp, molekulyar kúshler tásir 
etetuǵın halǵa keltiriw menen túsindiriledi. Metallardıń shetleri elektr 
yaki gaz arqalı qızdırıp eritilgende bir-birine dánekerlenip qalıwı da 
molekulyar kúshler aqıbeti bolıp tabıladı.
Ámeliy tapsırma
1. Ata-analarıńız yamasa ájaǵalarıńızdan shiyshe aynadan 
onlaǵan tórtmúyeshlik kórinisinde bólek qırqıp beriwin sorań. 
Olardan birewi úlkenirek bolsın. Olardı hól gezleme menen tazalap, 
betpe-bet qoyıp taqlań. Eń ústine úlkenin qoyıń. Úlkeninen uslap 
kóteriń. Bunda qalǵanları da qosılıp kóteriledi. Sebebin túsindiriń?
2. Tarelkaǵa suw quyıp, shayqap tógip taslań. Tarelkanıń beti hól 
boladı sońınan bir bólek sabın alıp, onı tarelkaǵa qattı basıń hám 
bir-eki aylandırıp alıń. Sabındı kóterseńiz, onda tarelka da qosılıp 
kóteriledi. Sebebin túsindiriń?

---

24
1. Ne ushın qattı hám suyıq deneler óz-ózinen ayırım moleku-
lalarǵa tarqalıp ketpeydi?
2. Molekulalar arasında tek tartısıw kúshleri emes, al iyterisiw 
kúshleri de bar ekenligin qanday qubılıslar kórsetedi?
3. Hawa molekulaları arasında óz ara tásir kúshleri bar ma?