ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

Ámeliy tapsırma
Joqarıdaǵı usıl menen sádep, shay qasıq hám soǵan uqsaǵan 
nárselerdiń tıǵızlıǵın anıqlań. Tıǵızlıqtı anıqlaw jolı menen altın 
taǵınshaqlardıń haqıyqıylıǵın tekseriw múmkinligin yadıńızda saqlań!

---

35
Keste
Qattı deneler
g/sm
3
Suyıqlıqlar
g/sm
3
Gazlar
g/sm
3
Muz
0,9
Benzin
0,71
Vodorod
0,00009
Tereze aynası
2,5
Spirt
0,79
Tábiyiy gaz
0,0008
Alyuminiy
2,7
Kerosin
0,8
Azot
0,00125
Polat
7,8
Ósimlik mayı
0,9
Uglekislıy gaz
0,00125
Mıs
8,9
Sút
1,03
Kislorod
0,00143
Gúmis
10,5
Teńiz suwı
1,03
Karbonat 
Altın
19,3
Pal
1,35
angidrid
0,00198
Platina
21,5
Sulfat kislotası
1,8
Iridiy
22,4
* Suyıqlıqlar kólemi litrde berilgen bolsa 1 litr = 1 dm
3
= 0,001 m
3
arqalı esaplanadı.
Másele sheshiw úlgileri
1. Kólemi 2 sm
3
bolǵan altın bileziktiń massası qansha boladı?
B e r i l g e n:
F o r m u l a s ı:
S h e s h i l i w i:
V
= 2 sm
3

 
= 19,3 g/sm
3
ρ
=
m
V
, 
bunnan
m
=  
·
V.
m
= 19,3
g
sm
3
·
2 sm
3
= 38,6 g.
Tabıw kerek:
m
= ?
Juwabı: m
= 38,6 g.
2. Massası 100 g bolǵan alyuminiy buyımnıń kólemi qansha boladı?
B e r i l g e n:
F o r m u l a s ı:
S h e s h i l i w i:
m
= 100 g

al
= 2,7 g/sm
3
ρ
=
m
V
, 
bunnan
V
m
=
ρ
.
V
=
=
100
2 7
3
g
g
sm
,
37,037 sm
3
.
Juwabı: V
= 37,037 sm
3
.
Tabıw kerek:
V
= ?
Watanlaslarımız Beruniy hám Abdurahman Hozinlar da hár túrli 
zatlardıń tıǵızlıqların júdá anıq ólshegen. Beruniy hár túrli formadaǵı 
zatlardıń kólemin ólshew ushın arnawlı ásbap jasaǵan (18-súwret). 
Bunda kólemi ólsheniwi kerek bolǵan dene ıdıstaǵı suwǵa (1) 
batırılǵan. Sonda dene kólemine teń muǵdardaǵı suw (2) shúmek arqalı 
(3) kesege aǵıp túsedi. Beruniy suwdan jeńil bolǵan mum, sham hám 
aǵash sıyaqlı denelerdiń de tıǵızlıǵın anıqlaǵan. Dushshı hám duzlı 
suwlardıń tıǵızlıqların anıqlap, olardı qollanıw boyınsha da pikirler 
aytqan.

---

36
Umar Xayyam shákirti 
Abul Fatx Abdurahman 
al-Mansur al-Hozin
Marv qalasında tuwılǵan. 
Ol óziniń «Danalıq tárezisi» dep atalǵan kitabı 
hám astronomiyalıq kestesi (1120-jıl) menen 
keń tanılǵan.
18-súwret.
Beruniy «Hindstan» shıǵarmasında bunday orınlardıń (dáryalardıń 
teńizge quyılatuǵın jeri) kemeler ushın qáwipli bolıwı, ondaǵı suwdıń 
mazasına qarap boladı, sebebi mazalı (dushshı) suw awır nárselerdi 
duzlı suw kótergendey kótere almaydı dep tastıyıqlaydı. Abdirahman 
Hozin denelerdiń tıǵızlıǵın jáne de anıǵıraq ólshew ushın arnawlı 
tárezi jasaydı (19-súwret).
19-súwret.

1. 100 g qumshekerdiń hám onnan islengen qanttıń kólemin 
salıstırıń.
2. Qantlı shaydıń tıǵızlıǵın qantsız shaydıń tıǵızlıǵı menen 
salıstırıń (tájiriybe ótkerip kóriń).
3. 1 kg/m
3
 neshe g/sm
3
 boladı?
4. 1 litr ósimlik mayınıń massası neshe kg boladı?

---

37