ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

Sonıń 
ushın, traektoriya uzınlıǵı dene ólshemlerinen júdá úlken bolǵan 
halatlarda, dene 
materiallıq noqat
dep qaraladı.
Mısalı: Tashkentten 
Buxaraǵa qarap ushatuǵın samolyottı materiallıq noqat dep qaraw 
múmkin. Biraq, kópirden ótip atırǵan poezdtı materiallıq noqat dep 
qarawǵa bolmaydı. Materiallıq deliniwine sebep ólshemleri esapqa 
alınbaǵanda da onıń massası, tezligi hám basqa fizikalıq shamaları da 
saqlanıp qaladı.
1. Mexanikalıq qozǵalıs dep nege aytıladı?
2. Sanaq denesi degende neni túsinesiz?
3. Jazıp atırǵanda ruchkamızdıń ushı qanday qozǵalısta boladı?
4. Qozǵalıstaǵı denelerdi materiallıq noqat dep qaraw múmkin 
bolǵan jaǵdaylar ushın mısallar keltiriń.

---

47
19-TEMA
DENELERDIŃ BASÍP ÓTKEN JOLÍ HÁM OǴAN 
KETKEN WAQÍT. BASÍP ÓTILGEN JOL (ARALÍQ) 
HÁM WAQÍT BIRLIKLERI
Mexanikalıq qozǵalısta deneniń jaǵdayı waqıt ótiwi menen 
ózgeretuǵının bilip aldıńız. Bul ózgeristi sıpatlaw ushın 
basıp ótilgen 
jol
hám 
waqıt
túsinikleri kirgiziledi.
Basıp ótilgen jol
dep deneniń qozǵalıs traektoriyasınıń 
uzınlıǵına aytıladı.
Joldı ólshew ushın uzınlıq birligi metrden paydalanıladı. Jol 
inglisshe 
space
– aralıq, 
length
– uzınlıq sózleriniń bas háribi 
s
yaki
 l
háripleri menen belgilenedi
1
.
Dene belgili bir waqıt dawamında qozǵaladı. Waqıt túsinigi júdá 
quramalı bolǵanlıqtan oǵan ápiwayı túsinik berip bolmaydı. Sonıń 
ushın ózimiz úyrenip qalǵan túsinigimiz boyınsha qollanamız.
Mısalı, avtobus Gúlistan qalasınan Tashkentke 2 saatta jetip keldi. 
Waqıttı inglisshe 
time
sóziniń birinshi háribi 
t
menen belgileymiz. 
Demek, 
t
= 2 saat.
Basıp ótilgen joldıń uzın yaki qısqalıǵına qarap, metrden tısqarı 
qolaylılıq ushın