ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

20-TEMA
TEŃ ÓLSHEWLI HÁM TEŃ ÓLSHEWSIZ QOZǴALÍS
HAQQÍNDA TÚSINIK. TEZLIK HÁM ONÍŃ BIRLIKLERI
Áyyemgi waqıtta ata-babalarımız bir mámleketten ekinshisine yaki 
bir qaladan ekinshisine at yaki túyelerde qatnaǵan. Bunda mánzilge 
jetiw ushın háptelep, hátte aylap jol júrgen. Al, házirgi kúnde 
dúnyanıń qálegen jerine bir kúnde jetip barıw múmkin.
Nelikten de insandı bir mánzilden ekinshi mánzilge alıp baratuǵın 
qurallar tezirek qozǵalatuǵın bolǵan. Demek, deneler bir-birine 
salıstırǵanda ayırımları tezirek, ayırımları áste qozǵaladı eken. Onı 
ańlatıw ushın 
tezlik
dep atalatuǵın fizikalıq shama kirgiziledi.
Tezlik
 dep waqıt birligi ishinde basıp ótilgen jolǵa aytıladı
Tezliktiń inglisshe atalıwı 
velocite
niń birinshi háribi 
v
menen 
belgilenedi.
Tezlik =
Bas
ı
p ótilgen jol
joldı ótiw ushın ketken waqıt
. 
υ
 
=
s
t
,
υ
– tezlik, 
s 
 – basıp ótilgen jol, 
t
– joldı ótiw ushın ketken waqıt.
Tezliktiń birligi
u
[ ]
= 1
m
s
.
Velosipedshiniń tezligi 
υ
=
10
m
s
qa teń bolsın.
Bul 1 s dawamında velosipedshi 10 m joldı basıp ótedi degendi 
bildiredi. Ádette avtomobil tezlıgı 
km
saat
larda ólshenedi. Avtomobil 
tezligi 80 
km
saat
bolsa, bunday avtomobilde 1 saat dawamında 80 km jol 
basıp ótiledi.
Eger 1 km = 1000 m hám 1 saat = 3600 s ekenligi esapqa alınsa:
1
10
36
km
saat
1000 m
3600 s
m
s
=
=
.
Avtomobil tezligi 72
km
saat
bolsa, ol 
m
s
larda tómendegishe ańlatıladı:
72
20 m / s.
km
saat
1000 m
s
= ⋅
=
72
3600