ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

9. Tómendegi zatlardan qaysı biriniń molekulası úsh atomnan quralǵan?
1. Azot. 2. Kislorod. 3. Vodorod. 4. Karbonat angidrid.
A) 1. B) 2. C) 3. D) 4.
10. Zattıń qaysı halında onı qısıp kólemin kishireytiw múmkin?
1. Gaz. 2. Suyıqlıq. 3. 
Qattı zat.
A) 1. B) 2. C) 3. D) 1 va 2.
11. Suwıq suwdıń molekulası ıssı suwdıń molekulasınan nesi menen 
ózgeshelenedi?
A) Massası menen. B) 
Ólshemi menen.
C) Parıqlanbaydı. 
D) Tezligi menen.
12. Karbonat angidrid gazı moleku lasında neshe kislorod atomı bar?
A) 1. B) 2. C) 3. D) Molekula quramında kislorod atomı joq.
13. Metallardı dánekerlep jalǵaw qaysı qubılısqa tiykarlanǵan?
A) Diffuziya. C) Molekulalar arasındaǵı tartısıw kúshine.
B) Broun qozǵalısına. D) Molekulalardıń atomlardan guralǵanlıǵına.
14. May molekulasınıń diametri shama menen qansha?

---

41
A) 0,0002 mm.
B) 0,00002 mm. 
C) 0,000002 mm.
D) 0,0000002 mm.
15. Bir litr suw neshe sm
3
 qa teń?
A) 500. 
B) 100. 
C) 1000. 
D) 2000.
16. Gápti dawam etiń. «Zattıń dúzilisin anıqlaw ushın... kerek».
A) .... massasın kólemine bóliw ...
B) ... massasın kólemine kóbeytiw ...
C) ... massasın kólemine qosıw ...
D) ... massasın kóleminen alıw ...
17. Súwrette keltirilgen deneniń massası hám kólemi qanshaǵa teń? 
Tıǵızlıǵı 1500 kg/m
3
.
A) 75000 kg; 50 m
3
. 
B) 75000 kg; 100 m
3
.
C) 75000 kg; 30 m
3
. 
D) 45000 kg; 30 m
3
.
JUWMAQLAWSHÍ SÁWBET
Siz bunda I bapta úyrenılgen temalardıń qısqasha juwmaqları 
menen tanısasız
Fizikalıq deneler
Tábiyatta ushırasatuǵın hár túrli zatlardan quralǵan barlıq 
deneler.
Fizikalıq 
qubılıslar
Zattı qurawshı bóleksheleri ózgermesten qalatuǵın halda 
júz beretuǵın qubılıslar.
Fizikalıq shama Deneler yaki fizikalıq qubılıslardıń ólshew múmkin 
bolǵan parametrleri
Xalıqaralıq 
birlikler 
sisteması (XBS)
1960-jılı kirgizilgen. Onda tiykarǵı 7 birlik qabıllanǵan: 
uzınlıq (metr), massa (kilogramm), waqıt (sekund), tok 
kúshi (Amper), temperatura (Kelvin), jaqtılıq kúshi 
(kandella), zat muǵdarı (mol). Qalǵan fizikalıq shamalar 
tiykarǵı birlikler járdeminde keltirip shıǵarıladı. Mısalı, 
1 N = 1 kg ∙ 1 m/s
2
.
Metr (m)
Uzınlıq birligi. XBS tiykarǵı birligi. Shaması boyınsha 
jaqtılıqtıń vakuumda 1/299792458 sekund dawamında 
ótetuǵın jolına teń. Úlgisi platina-iridiy quymasınan 
tayarlanǵan bolıp, Franciyada saqlanadı.

---

42
Sekund (s)
XBS tiykarǵı birligi. Shama menen ortasha quyash sut-
kasınıń 1/86400 bólegine teń (1 sutka = 24 saat = 86400 s).
Atom
Grekshe 
atomos 
– bólinbeytuǵın 
degeni. 
Ximiyalıq 
element qásiyetleri saqlanıp qalatuǵın eń kishi bólekshe. 
2016-jıldıń dekabr ayına shekemgi maǵlıwmat boyınsha 
tábiyiy halda 94 element bar ekenligi anıqlanǵan, 24 i 
laboratoriyada payda etilgen.
Molekula
Zattıń qásiyeti saqlanıp qalatuǵın eń kishi bólekshe. 
Molekulalar atomlardan quraladı. Zatlarda molekulalar 
birdey atomlardan yamasa hár qıylı atomlardan quraladı. 
Latınsha 
moles
– massa degeni.
Diffuziya
Óz ara tutasqan bir zat molekulalarınıń ekinshi zatqa, 
ekinshi zat molekulalarınıń birinshi zatqa óz ara ótiwine 
aytıladı. Gazlarda tez, suyıqlıqlarda ásten, qattı zatlarda 
júdá áste boladı. Temperatura artıwı menen tezlesedi. 
Latınsha 
diffuzio
– tarqalıw, shashılıw degeni.
Broun qozǵalısı
Suyıqlıq yaki gazdaǵı júdá kishi bólekshelerdiń toqtawsız 
hám tártipsiz háreketi. Bul háreket temperatura artıwı 
menen artadı. Qubılıs 1827-jılı inglis botanigi R. Broun 
tárepinen úyrenilgen.
Molekulyar 
kúshler
Molekulalar arasındaǵı óz ara tartısıw hám iyterisiw 
kúshleri. Júdá qısqa aralıqta júzege keledi.
Massa
Zattıń inertlik hám tartısıw qásiyetin ańlatıwshı fizikalıq 
shama. Massa túsinigin birinshi bolıp ilimge I. Nyu-
ton (1687) kirgizgen. Birligi kilogramm bolıp, xalıqaralıq 
birlikler sistemasınıń (XBS) tiykarǵı birligi. Úlgisi cilindr 
formasında bolıp, biyikligi hám diametri 39 mm ge teń. 
Platina-iridiy aralaspasnan 1799-jılı tayarlanǵan.
Tıǵızlıq
Dene massasınıń onıń kólemine qatnası menen ólshene-
tuǵın fizikalıq shama. 
ρ
=
m
V
. Tıǵızlıq birligi kg/m
3
.

---

43