ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

massa
dep 
atalatuǵın fizikalıq shama oylap tabılǵan. Deneniń inertlik qásiyetin 
xarakterlewshi fizikalıq shamaǵa deneniń 
massası
delinedi. Dene 
massasın ólshewdiń usılları kóp. Solardan hámmege belgilisi tárezi 
járdeminde ólshew esaplanadı. Ámeliyatta qollanılatuǵın táreziler hár 
qıylı tipte boladı: oqıw, analitikalıq, elektron hám t.b. 12-
a
suwrette 
oqıw (iyınlı), al 
b
-súwrette elektron tárezi keltirilgen. Joqarıda 
aytqanımız sıyaqlı massa birligi 1 kilogramm bolıp, tastıń úlgisi Parijge 
jaqın jerde Sevr degen qalashada saqlanadı (11-súwret).
11-súwret.
Úlgi cilindr kórinisinde bolıp, biyikligi 
hám diametri 39 mm ge shamalas. Onıń 40 
nusqası tayarlanıp, hár túrli mámleketlerge 
tarqatılǵan.
Dene massasınıń kóp yaki azlıgı ondaǵı 
zattıń yaki nárselerdiń kóp-azlıǵına baylanıslı. 
Máselen, bir qapshıq ǵozanıń massası bir 
qaltasha ǵozadan, 1 shelek suwdıń massası 1 
kese suwdan kóp.

---

30
Dene hám predmetlerdiń massasın 1 kg ǵa salıstırǵanda úlken hám 
kishi birliklerde de ólshew múmkin.
1 tonna (t) 
=
 10 centner (s) 
=
 1000 kg.
1 kg 
=
 1000 gramm 
=
 1 000 000 milligramm.
Dene massası tárezıde ólshenedi. Bunıń ushın onıń sol pállesine 
ólshenetuǵın deneni, oń pállesine tárezi tasları qoyıladı. Pállege taslar 
teń salmaqlılıqqa kelgenshe tańlap qoyıladı (12-súwret).
 
a) 
b)
12-súwret.
13-súwret.
Sonnan keyin pállege qoyılǵan tas massaları qosıp 
esaplanadı.
Iyinli tárezide ólshengen deneniń massası onıń 
qızdırılǵan yaki suwıtılǵanlıǵına, qay jerde hám 
qashan ólshengenligine baylanıslı emes. Sol sebepli 
tájiriybe hám esaplawlarda berilgen deneniń massası 
turaqlı (
m 
= const) dep alınadı.
Kóbinese bazarlarda palızlardı prujinalı tárezide 
ólshep satıp atırǵan satıwshılardı kóremiz (13-súwret). 
Bunday tárezi ushında prujina bolıp, ildirilgen júk 
tásirinde sozıladı. Táreziniń kórsetkishi prujinanıń 
qattı-boslıǵına, kúnniń ıssı yaki suwıq bolıwına, 
normadan artıq júk ildirilgende sozılıp áwelgi halına 
qaytıp barmastan qalıp ketiwine baylanıslı boladı. 
Bunnan tısqarı, ólshewler, Jerdiń Arqa polyusı yaki 
ekvatorǵa jaqın orınlarda alıp barılǵanlıǵına baylanıslı 
bolǵanlıqtan anıq bolmaydı. Sol sebepli deneniń massasın iyinli 
tárezide ólsheń!
Júdá kishkene bólekshelerdiń hám úlken deneler (Ay, Quyash) 
massaların tikkeley ólshep bolmaydı. Olardıń massası qosımsha usıllar 
menen esaplap tabıladı. Bul haqqında joqarı klaslarda oqıp úyrenesiz.

---

31
Ámeliy tapsırma
Úyde bir shóp, jip, bankanıń jelim qaqpaǵı (yaki baklashkanı 
kesip) hámde strelka ushın sım bólekshesinen paydalanıp, tárezi 
jasań. Tárezi tasları sıpatında teńgelerden paydalanıń.
1. Dene massası degende neni túsinesiz?
2. Qaysı tárezi járdeminde deneniń massası anıq ólshenedi: pruji-
nalı táre zide me yaki iyinli tárezide me? Juwabıńızdı tiykarlań.
3. Úsh teńgeden birewi jeńil. Kórinisi hám forması birdey bolǵan 
bul teńgelerden qaysı biri jeńil ekenligin tası joq pálleli tárezide 
bir ret ólshew arqalı anıqlaw múmkin be?