ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

11-TEMA
HÁR TÚRLI ORTALÍQTAǴÍ DIFFUZIYA QUBÍLÍSÍ
Aldınǵı temada gazlar, suyıqlıqlar hám qattı denelerde molekulalar 
toqtawsız hám tártipsiz háreket etetuǵının bilip aldıq. Onı 
tastıyıqlaytuǵın qubılıslardan biri 
diffuziya
(latınsha 
diffuziya
– tarqalıw, 
shashıraw) qubılısı bolıp tabıladı.
Diffuziya 
dep óz ara tutasqan bir zattıń molekulalarınıń ekinshi 
zatqa, ekinshi zat molekulalarınıń birinshi zatqa óz ara ótiwine 
aytıladı.
Diffuziya qubılısına mısal sıpatında bólmede tógilgen átir iyisiniń 
tarqalıwı, suyıqlıqqa salınǵan qumsheker yaki duzdıń eriwin keltiriw 
múmkin.
Bólmede átirdiń tógilgen waqtın belgilep, onnan bir neshe metr 
uzaqlıqta otırayıq. Onıń iyisin dárhál emes, al belgili bir waqıttan 
keyin ǵana sezemiz. Ne ushın? Sebebi, átir puwlanǵanda molekulalarǵa 
tarqalıp, hawa molekulaları arasına kirisedi. Molekulalardıń tezligi 
úlken bolsa da (sekundına bir neshe júz metr), ol óz jolında júdá kóp 
ret hawa molekulaları menen soqlıǵısıp, óz baǵıtın ózgertedi.
7-súwret.
Suyıqlıqlarda diffuziya qubılısın baqlaw ushın 
tómendegi tájiriybeni ótkereyik. Stakan alıp, oǵan 
bir shay qasıq qumsheker salayıq, sońınan júdá 
aqırın, qumsheker menen aralasıp ketpeytuǵın 
halda suw quyayıq. Birazdan soń stakan túbindegi 
suwdıń ılaylanǵanlıǵın kóremiz. Bul qantlı 
aralaspa. Stakandı shayqap jibermesten ústinen bir 
urtlap iship kóriń. 15–20 minuttan soń jáne iship 
kóriń. Suwdıń mazası qalay ózgergen? Endi tájiriybeni suw hám 
margancovka (kaliy permanganat) menen ótkereyik. Bunda diffuziyanıń 
barısın stakandaǵı suw reńi tómeninen baslap ózgere baslaǵanlıǵı arqalı 
kóremiz (7-súwret).
Qattı denelerde de diffuziya qubılısı baqlanadı.

---

25
Mınaday tájiriybe ótkergen: Júdá jaqsı tegislengen qorǵasın hám 
altınnan jasalǵan eki plastinanı alıp, bir-biriniń ústine qoyǵan. Olardıń 
ústinen júk bastırıp, bólme temperaturasında 4–5 jıl qoyıp qoyǵan. 
Sonnan soń olardı alıp qarasa, plastinalar bir-birine shama menen 1 
mm kirisip ketkenligin baqlaǵan.
Mısır piramidaları jonılǵan taslardan taqlap qurılǵan. Lekin bul 
taslardıń tutastırılǵan jerlerinen jawın ishke ótpeydi. Sebebi, mıń jıllap 
bir-birine júk astında turıp tiyisip turǵanlıǵınan tegis qatlamları óz ara 
diffuziyalasıp
ketken.
8-súwret.
Demek, diffuziya qubılısı gazlarda tezirek, suyıqlıqlarda ástenirek, 
qattı denelerde júdá áste boladı.
Diffuziyanıń ótiw tezligi temperaturaǵa da 
baylanıslı. 
Temperaturanıń kóteriliwi menen diffuziya 
tezlesedi.
Diffuziya qubılısı tábiyatta áhmiyetli rol oynaydı. 
Mısalı, diffuziya aqıbetinde óndiristen shıqqan záhárli 
gazlar hawaǵa tarqalıp ketedi. Nápes shıǵarıwda shıqqan karbonat 
angidrid gazı da murın dógereginde toplanıp qalmaydı. Palız ónimlerin 
duzlawda da diffuziya qubılısına tiykarlanǵan (8-súwret). Diffuziya insan 
hám haywanlar ómirinde úlken áhmiyetge iye. Mısalı, hawadaǵı kislorod 
diffuziya sebepli insan terisi arqalı organizmge kiredi. Diffuziya sebepli 
azıqlandırıwshı zatlar haywanlar isheginen qanǵa ótedi.