ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

10-TEMA
MOLEKULALARDÍŃ ÓZ ARA TÁSIRI
HÁM QOZǴALISI. BROUN QOZǴALISI
Bólmede átir quyılǵan ıdıstıń qaqpaǵın ashıp, bir tamshısın 
qolǵa yaki kiyimge tamızayıq. Birazdan soń onıń iyisin basqalar da 
sezedi. Qurǵaq naftalindi jabıq ıdıstan alıp stolǵa qoysaq, onıń da 
iyisin sezemiz. Iyisti seziw ushın átir yaki naftalinniń bóleksheleri 
murnımızǵa jetip keliwi kerek ekenligi belgili. Demek, átir yaki qurǵaq 
naftalin bólekshelerden quralǵanınan tısqarı bul bóleksheler qozǵalısta 
boladı eken. Bólme suwıq bolsa, onı ısıtıw ushın peshke otın yaki 
kómir jaǵamız. Peshtiń awzı jabıq bolsa da, bólmeniń ishi ısıydı. 
Peshtegi ıssılıq bólmeniń barlıq jerine qalayınsha jetip baradı? Bunda da 
jıllılıq hawa bóleksheleriniń qozǵalısı aqıbetinde jetkeriledi eken. Eger 
suyıqlıqtı quraytuǵın molekulalar qozǵalısta bolmaǵanında, dáryalar 
hám salmalardaǵı suw aqpas edi. Qullası, gazlarda, suyıqlıqlarda 
molekulalardıń qozǵalısta bolatuǵınlıǵına isenim payda ettik. Qattı 
denelerde de bóleksheler qozgalısta bola ma? Bunıń ushın tómendegi 
tájiriybeni kórip óteyik (6-súwret). Metalldan jasalǵan shar alayıq. 
Sımnan shar tiyip ótetuǵın saqıyna jasayıq. Saqıyna arqalı shardı bir 
neshe ret ótkerip kóremiz. Sonnan soń shardı qızdıramız. Keyin shardı 
saqıynadan ótkermekshi bolsaq, ol ótpeydi. Shardı quraǵan bóleksheler 
qozǵalısı sebepli qızǵan shar keńeyip qaladı eken. Mınaday soraw 
tuwıladı: zatlardı quraytuǵın bólekshelerdiń qozǵalısı qanday?
6-súwret.
Bóleksheler qozǵalısın birinshi bolıp baqlaǵan adam inglis botanigi 
Robert
Broun 
edi. Ol 1827-jılı kózge kórinbeytuǵın gúl sporasın 
(spora – tuqım) suyıqlıqqa saladı hám mikroskopta baqlaydı. Baqlawlar 
gúl sporası bóleksheleriniń toqtawsız qozǵalısta bolatuǵınlıǵın kórsetti. 
Olar ushın tún be, kúndiz be yaki qıs pa, jaz ba báribir, qozǵalısı 

---

23
toqtamaydı eken. Bunnan tısqarı, bóleksheler qozǵalısı absolyut 
tártipsiz. Bunı túsiniw ushın mınaday waqıyanı kóz aldıńızǵa 
keltiriń. Klasqa úplengen bir neshe reńli sharlardı ushırıp jibereyik. 
Balalar olardı qaǵıp oynasın. Sonda qızıl shardıń 2 s tan keyin qay 
jerde bolatuǵının ayta alasız ba? Álbette joq. Sebebi, sharlardıń 
qozǵalısı tosınnan bolıp, tártipsiz halda boladı. Usıǵan uqsas, suyıqlıq 
molekulaları japıraq bóleksheleri menen toqtawsız soqlıǵısıwları 
aqıbetinde qozǵalısı tártipsiz boladı. Demek, zattı quraǵan molekulalar 
soqlıǵısıwlar sebepli toqtawsız hám tártipsiz qozǵalısta boladı.