ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

8-TEMA
ZATTÍŃ DÚZILISI HAQQÍNDA DEMOKRIT,
AR­RAZIY, BERUNIY HÁM IBN SINA TÁLIYMATLARÍ
Siz kúndelikli turmısta shay qaynatıw ushın ıdısqa suw quyıp, onı 
ısıta baslasańız, onnan puw shıǵa baslaǵanın kóresiz. Birazdan soń 
qaynaydı hám onı óshirmeseńiz suw tolıq puwlanıp ketedi. Qıstıń 
suwıq kúnleri sırtta qaldırılǵan suw muzlap qaladı. Suw ne sebepten 
puwlanıp ketti? Suw hám muz dúzilisinde qanday ayırmashılıq 
bar? Usınday sorawlar insaniyattı áyyemnen qızıqtırıp kelgen. 
Zattıń dúzilisi haqqındaǵı dáslepki túsinikler grek alımı 
Demokritke
(b.e.sh. 460–370-j.) tiyisli edi. Onıń dálillewinshe barlıq nárseler 
júdá mayda bóleksheler – «atom»lardan quralǵan. Zattıń eń kishi 
bólekshesi – atom bóleklerge bólinbeydi dep qaralǵan. Atom sózi de 
grekshe «bólinbeytuǵın bólekshe» degen mánisti bildiredi. Demokrittiń 
bul haqqında jazǵan shıǵarması bizge shekem jetip kelmegen. Onıń 
pikirleri basqalardıń jazǵan shıǵarmalarında keltiriledi.
Demokrittiń 
bul 
táliymatın 
sońǵılıqta 
kóplegen 
alımlar 
rawajlandırdı. Atap aytqanda, jurtlasımız bolǵan ullı oyshıllardan 
Ar-Raziy, Beruniy hám Ibn Sinanıń
dóretiwshiliginde de bul tarawda 
jumıslar bar.

---

19
Ábiw Bákir Ar-Raziy (865–925-j.) jámi 184 miynet jazıp qaldırǵan 
bolıp, barlıq tarawlarda dóretiwshilik penen shuǵıllanǵan. Ol grek 
alımlarınıń atom haqqındaǵı kózqarasların rawajlandırıp, atom da 
bóliniwi múmkinligin aytadı. Atomnıń ishinde boslıq hám bóleksheler 
bolıp, bul bólekshelerdiń hámmesi hárekette boladı. Bunnan tısqarı 
bóleksheler arasında óz ara tásir kúshleri bar dep esaplaydı.
*
Ar-Raziydiń teoriyalıq kózqarasları Ábiw Rayxan Beruniy hám 
Ibn Sina tárepinen rawajlandırıldı. Bul haqqında olardıń óz ara bir-
birine jibergen xatlarında sóz etiledi. Beruniydiń Ibn Sinaǵa jazǵan 
sorawlarınan 
birinde 
mınaday 
delingen: – «Geypara 
filosoflar 
atom bólinbeydi, onnan da kishirek bóleksheler joq dep aytadı, 
bul – nadanlıq esaplanadı. Al ekinshileri, atom bóline beredi, 
bóliniwde shegara joq dep aytadı. Al, bul bolsa asa ketken nadanlıq 
bolıp tabıladı. Sebebi, atomnıń bóliniwi sheksiz bolsa, zatlıq quramı 
joq bolıp ketiwi múmkin. Bul bóliniw múmkin emes. Sebebi, zatlıq 
quram máńgilik esaplanadı. Bul máselede seniń pikiriń qanday?» – dep 
soraydı.
Ibn Sina óziniń Beruniyge jollaǵan juwabında Arastu hám Ar-
Raziydiń atomnıń bóliniwi sheksiz dawam etedi dep túsinbew 
kerekligin hám bóliniwdiń shegarası bar ekenligin aytıp ótedi.
Házirgi kúnde atomnıń quramalı dúzilgenligi tolıq tastıyıqlanǵan. 
Atom yadrodan hám elektron qabıqtan ibarat. Yadro da jáne de 
kishirek bolǵan bóleksheler – proton hám neytronlardan quralǵan. 
Proton hám neytronlar da onnan kishi bolǵan bólekshelerden, yaǵnıy 
kvarklardan quralǵanlıǵı anıqlanǵan. Bul bóliniw shegarası bar ma 
yaki joq pa degen sorawǵa Siz áziz oqıwshılarımızdan keleshekte juwap 
alamız, degen úmittemiz.
1. Zattıń dúzilisi haqqında Sizde qanday pikirler bar?
2. Demokrit atom teoriyasınıń qanday kemshilikleri bar?
3. Ar-Raziydiń basqa baǵdarlarda qanday jumıslar alıp barǵan-
lıǵı haqqında kitapxanańızdaǵı kitaplardan oqıp alıń.
4. Sizińshe bóleksheler sheksiz bóliniwi múmkin be?
5. Ábiw Rayxan Beruniydiń sorawına siz qanday juwap bergen 
bolar edińiz?

---

20