ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

Ólshew delingende, ólshenetuǵın shamanı úlgidegi shama menen 
salıstırıw túsiniledi.
Hár bir úlgidegi
 
shamanıń óz
birligi 
bar. Mine 
eki ásirden berli dúnyanıń barlıq mámleketleri tiykarǵı fizikalıq 
shamalardı birdey úlgi menen ólshewge háreket etpekte. Túrli 
mámleketlerde uzınlıqtı, dene massasın hám basqa shamalardı hár túrli 
birlikte ólshegenligi qolaysızlıqlar keltirip shıǵarǵan. Sonıń ushın 
birliklerdi ólshew ushın 1960-jılı Xalıqaralıq Birlikler Sisteması (XBS) 
qabıl etilgen. Ózbekistanda 1982-jıldan baslap engizilgen (GOST 8.417–
81) hámde turaqlı túrde ólshew ásbapların tekserip turatuǵın 
metrologiyalıq xızmet islep tur.
Mısalı, Xalıqaralıq birlikler sisteması (XBS)
 
nda uzınlıqtıń 
birligi sıpatında kelisimge muwapıq metr (1 m)
, 
waqıttı
 
ólshew
 
ushın sekund (1 s), massanı ólshew ushın kilogramm (1 kg) qabıl 

---

13
etilgen. Uzınlıq úlgisi platina-iridiy aralaspası (eki 
zattıń aralaspası)nan jasalǵan bolıp, Franciyada 
saqlanadı (3-súwret). Kúndelikli turmısta uzınlıǵı 
3-súwret.
metrden bir qansha úlken yamasa onnan kishi 
bolǵan deneler ushırasadı. Mısalı, suwda jasaytuǵın 
infuzoriya dep atalatuǵın júdá kishkene jániwardıń 
uzınlıǵı 0,0002 m ge teń bolsa, Jer ekvatorınıń 
uzınlıǵı 40075696 m. Bul shamalardı metrlerde ańlatıw qolaysız 
bolǵanlıqtan, metrge salıstırmalı 10, 100 hám t.b. ese kishi (olardıń 
úlesleri delinedi), hámde metrge salıstırǵanda 10,100 hám t.b. ese úlken 
(olardıń kóbeymesi (esesi) delinedi) birliklerden paydalanıladı. Mısalı, 
metrge salıstırǵanda 1000 ese úlken bolǵan birlik 1 kilometr delinedi. 
Bunda «kilometr» atında payda bolǵan «kilo» qosımshası bir shamanıń 
ekinshi shamadan neshe ese úlken ekenligin kórsetedi. Metrlerde 
ańlatılǵan shamanı santimetrlerde ańlatıw ushın onıń mánisin 100 ge 
kóbeytiw kerek. Bul jaǵdayda 100 sanı kóbeytiwshi delinedi. Metrge 
salıstırǵanda 1000 ese kishi bolǵan birlik – millimetr, million ese kishi 
bolǵan birlik – mikrometr yamasa qısqasha – mikron, milliard ese kishi 
bolsa – nanometr delinedi.
Birlikke tiyisli qosımsha
Kóbeytiwshi
mikro (
μ
)
milli (m)
santi (s)
deci (d)
deka (da)
gekto (g)
kilo (k)
mega (M)
0,000001
0,001
0,01
0,1
10
100
1000
1000000
Eger eki fizikalıq shama óz ara túrli birliklerde ańlatılǵan bolsa, 
olardı salıstırıwdan aldın birdey birlikke keltiriw kerek. Mısalı, bir 
oqıwshınıń mektepten úyine shekem bolǵan aralıqtı 1 km, ekinshisiniki 
1100 m bolsın. Olardan qaysı biri uzaǵıraqta jasaydı? Olardı salıstırıw 
ushın, birdey birlikke keltirip alınadı:
1 km = 1000 m hám 1000 m < 1100 m.
Sonı da atap ótiw kerek, bir ólshemli bolmaǵan shamalardı óz ara 
salıstırıw múmkin emes! Mısalı, uzınlıq penen waqıttı yamasa massa 
menen uzınlıqtı. Bunday salıstırıw hesh qanday mániske iye emes.

---

14
Waqıt etalonı sıpatında dáslep Jerdiń óz kósheri átirapında bir 
márte aylanıwı ushın ketken waqıttıń 
1
86400
bólimi bir sekund dep 
qabıl etilgen edi. Házirgi kúnde bir sekund sıpatında zattıń kishi 
bólekshesi – atom nurlanıwındaǵı belgili dáwirdi (joqarǵı klasta 
keltiriledi) alıwǵa kelisilgen. Kúndelikli turmısta waqıttı kórsetiw ushın 
minut, saat, sutka, hápte, ay hám jıl sıyaqlı birlikler qollanıladı.
1. Fizikalıq shamalar degende neni túsinesiz?
2. Dene fizikalıq túsinik pe yamasa fizikalıq shama ma?
3. Qanday jaǵdaylarda fizikalıq shamanı eselengen yamasa úles-
lerde ańlatıw qolaylı?
4. Bir metr uzınlıqqa iye bolǵan aǵash sızǵıshtı etalon sıpatında 
qollanıw múmkin be?
5. 540 mm di metrlerde kórsetiń.