ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

9-TEMA
MOLEKULALAR HÁM OLARDÍŃ ÓLSHEMLERI
Sizge hár bir zattıń ózine tán ózgeshelikleri bar ekenligi belgili. 
Mısalı, sheker – mazalı, duz – ashshı hám t.b. Qumshekerdi alıp, 
kelide maydalayıq. Usı maydalanǵan untaqtı jalap kórsek, shekerdiń 
mazası qalǵanlıǵın sezemiz. Aldıńǵı temada aytılǵanday, onı jáne de 
mayda bóleklerge bólip bara bersek, mazalı dámi saqlanıp qala ma? 
Tájiriybelerdiń kórsetiwinshe, zattıń qásiyeti onıń bólekshesi belgili bir 
ólshemge shekem bólinse saqlanıp qaladı.
Zattıń qásiyeti saqlanıp qalatuǵın eń kishi bólekshege 
molekula
 
delinedi.
4-súwret.
Molekula (latınsha 
moles
– massa) bir atom-
nan yaki bir neshe atomnan quralıwı múmkin. 
Mısalı, suw molekulası 3 atomnan quralǵan. 
Onda 1 kislorod hám 2 vodorod atomı bar 
(4-súwret).
Biz dem alatuǵın kislorod gazınıń molekulası 
eki bir qıylı kislorod atomınan ibarat. Dem 
shıǵarǵanda shıǵarılatuǵın karbonat angidrid gazı 
bolsa bir uglerod hám eki kislorod atomınan 
quralǵan. Hár bir atom hám molekulanı ózine 
tán háripler hám sanlı háripler menen belgilew 
qabıl etilgen. Mısalı, kislorod atomın – O háribi 
menen, molekulası eki atomnan quralǵanlıǵı ushın O
2
kórinisinde 
belgilenedi. Karbonat angidrid molekulası – CO
2
, suwda – H
2
O 
kórinisinde belgilenedi.
Sonlıqtan, suw molekulasın atomlarǵa ajıratsaq, eki vodorod hám 
bir kislorod atomı bólek halatta suwdıń qásiyetin bermeydi. Júdá kóp 
atomlardan quralǵan molekulalarda atomlardıń óz ara jaylasıwı da 
onıń qásiyetleriniń ózgeriwine sebep boladı eken. Hátte dál sol bir 
atamadaǵı atomlardan geyparaları ishki dúzilisi menen de basqasınan 
ózgesheleniwi múmkin eken.
Tábiyatta birdey deneler joq. Hátteki egizekler de bir-birinen 
qandayda bir ózgesheligi menen ajırıladı. Usı ayırmashılıqları arqalı 
ata-anası olardı ajıratıp aladı. Lekin tap bir zattıń molekulaları bir-
birinen parıqlanbaydı. Mısalı, ǵarbızdan, teńiz suwınan puwlandırıp 

---

21
tazalanǵan suw molekulasınıń bulaq suwınan alınǵan molekuladan 
ayırmashılıǵı joq.
Atom hám molekulalar júdá kishi bolǵanlıqtan kóz benen kórip 
bolmaydı. Onı hátte ápiwayı mikroskop túwe, eń jaqsı optikalıq 
mikroskop (eń kishi kóriw ólshemi 0,000002 mm) ta da kórip 
bolmaydı. Onda onıń ólshemlerin qalayınsha ólsheymiz? Bir qaraǵanda 
onı orınlap bolmaytuǵınday bolıp kórinedi. Qáne, mınaday tájiriybe 
ótkereyik. Keńirek ıdısqa suw quyıp, oǵan shkalaǵa iye bolǵan 
tamızǵıshtan bir tamshı may tamızayıq. Sonda may tamshısı suyıqlıq 
beti boylap jayılıp ketedi. Sebebi, eń ústińgi qatlamdaǵı molekulalar 
«tayıp» ketip qaptalına, onnan keyingi qatlamdaǵılar da tap usınday
qaptalına túsip jayıladı. Aqırında tek bir ǵana 
qatlam qaladı. Jayılǵan may tamshısı dóńgelek 
kóriniste bolsa, onıń diametri ólshenip, maydanı 
S
esaplanadı (5-súwret). Bir tamshınıń kólemin 
anıqlaw ushın tamızǵıshtan 1 sm
3
kólemdegi 
suyıqlıq bólek ıdısqa tamızıp, tamshılar sanı 
anıqlanadı. Tamshınıń kólemi 1 sm
3
tı tamshılar 
sanına bólip anıqlanadı.
5-súwret.
Jayılǵan tamshı kólemi 
V
= 
d
 · 
S
ke teń 
bolǵanlıqtan may qatlamınıń qalıńlıǵı 
d
V
S
=
boladı. Bunnan qatlamnıń 
qalıńlıǵı yaki molekula diametri esaplap kórilse, 
d
= 0,0000002 mm 
ge teń boladı. Házirgi zaman usılları menen ólshengen molekulalar 
diametrleri de usı tártipte ekenligi anıqlanǵan. Bul sannıń 
kishkeneligin tómendegi mısalda kóriw múmkin. Bir dana vodorod 
molekulası úlkeytilip, alma kórinisine shekem alıp kelinse, Jer almadan 
neshe ese úlken bolsa, alma vodorod molekulasınan shama menen 
sonsha ese úlken bolar edi.
Házirgi kúnde arnawlı elektron mikroskoplar járdeminde úlken 
ólshemdegi molekulalar menen birge ayırım atomlardıń da súwretin 
alıw múmkin. Vodorod atomınıń ólshemi 0,00000012 mm ge, al 
molekulasınıń ólshemi 0,00000023 mm ge teń. Belok molekulasınıń 
ólshemi 0,0043 mm ge shamalas boladı eken.
1. Atom hám molekula bir-birinen nesi menen parıqlanadı?
2. Molekula quramında neshe atom bar ekenligin qalayınsha biliw 
múmkin?
3. Molekula úlken be yaki bakteriyalar ma? Bakteriya ólshemin 
botanikadan yaki zoologiya kitaplarınan qarap, salıstırıp kóriń.

---

22