ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

Gaz menshikli formaǵa hám kólemge iye emes.
Suyıqlıq qanday da bir ıdısqa quyılsa, sol ıdıs formasın iyeleydi. 
Biraq, óziniń menshikli kólemin saqlaydı. Dúkanlarda salqın 
ishimliklerdi 1,5 
l
, 1 
l
hám 0,5 
l
ıdıslarda satılatuǵının jaqsı bilesiz. 
Avtomobil janar mayları da litrlep ólshenedi. Suyıqlıqlarda molekulalar 
jaqın jaylasqanlıǵı aqıbetinde óz ara tartısıw kúshleri sezilerli boladı. 
Sonıń ushın da óz kólemin saqlaydı. Biraq, awırlıǵı tásirinde «jayılıp» 
ıdıs formasın aladı. Suyıqlıq molekulaları arasında tartısıw kúshi 
suyıqlıq formasın saqlay alatuǵın dárejede úlken emes. Solay bolsa da, 
suyıqlıqtı qısıw júdá qıyın.
Bir tájiriybede suwdı qısıw ushın onı qorǵasın shar ishine quyıp, 
awzı kepserlengen. Sonnan keyin shardı qısıw ushın onı awır balǵa 
menen urǵan. Bunda suw qısılmastan, shardı jarıp sızılıp shıqqan.
Suyıqlıq menshikli kólemge iye, biraq formaǵa iye emes.
Átirapımızdaǵı kóplegen zatlar qattı denelerden ibarat. Ruchka, 
parta, úy, mashina hám t.b. Olardıń barlıǵı óz kórinisine iye. Olardıń 
kórinisin ózgertiw ushın úlken kúsh jumsalıwı kerek. Qattı denelerde 
molekulalar (atomlar) suyıqlıqlarǵa salıstırǵanda jaqın jaylasadı. 
Bunnan tısqarı olar 
tártip
penen jaylasadı. Jaylasqan ornında terbelip 
turadı.
Mısalı, as duzın alayıq, onıń molekulası NaCl, yaǵnıy Na – natriy 
hám Cl – xlor atomlarınan quralǵan. Atomlardıń óz ara jaylasıwı 
10-súwrette keltirilgen. Olar tuwrı sızıq penen birlestirilse, reshyotka 
kórinisin aladı.
10-súwret.

---

28
Atomlardıń jaylasıw tártibi deneniń qattılıq dárejesin ózgertiwi 
múmkin. Mısalı, Siz jazıp atırǵan qálem, kómir hám júdá qattı 
zat – almaz, brilliant bir túrdegi uglerod (C) atomlarınan quralǵan. 
Lekin jaylasıw strukturası hár túrli boladı.